Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 344

२८
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।।
स्यैव, न तीयमात्रस्य “न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या नापि केवल- | विशिष्टे कशब्दे परे इत्याद्यर्थो न स्यात् । प्रत्ययजन्यबोधे प्रकृतिप्रत्ययः" इति भाष्यादिसिद्धान्तात् , तथापि शास्त्रीयकार्यनिर्वा- समभिव्याहारस्य कारणत्वात् , अन्यथाऽणादिशब्दादप्यपत्याहाय शास्त्रप्रामाण्यात् 'तीय'शब्देऽप्यर्थबोधकता कल्प्यते, तदुक्तं द्यर्थबोधप्रसङ्गात् । यदि तु लौकिके प्रयोगे कशब्दप्रकारककुत्सापरिभाषेन्दुशेखरे एतच्यायव्याख्यावसरे नागेशेन-"अवार्थः | द्यर्थविशेष्यकबोधस्यैव सत्त्वेन, तादृशबोध एवं प्रकृतिसमभि5 कल्पितान्वय-व्यतिरेककल्पितः शास्त्रीयोऽपि गृह्यते” इति. | व्याहारस्य कारणत्वम् , सूत्रे तु "ख्यादीदूतः के" {२.४.45 अस्यार्थः -अत्र न्यायेऽर्थपदेन न केवलं लौकिकप्रयोगप्रसिद्ध | १०४.] इत्यादावर्थप्रकारकशब्दविशेष्यकबोधस्य सत्त्वेन न तत्र एवार्थो गृह्यते, किन्तु कल्पितौ यावन्वय-व्यतिरेको ताभ्यां । प्रकृतिसमभिव्याहारापेक्षेत्युच्यते, तथापि कार्यतावच्छेदके कश कल्पितः-शास्त्रकारैरारोपितः शास्त्रीयोऽप्यों गृह्यत इति । अय-ब्दनिष्ठप्रकारतानिरूपितकुत्साद्यर्थनिष्ठविशेष्यतायाः प्रवेशे गौरवम्। माशयः-वैयाकरणसिद्धान्ते शब्दानां नित्यत्वेन तत्र भागस्या- |
तथा चेदृशस्थले *खं रूपं शब्दस्याशब्दसंज्ञा* इति न्यायेनैव 10 भावात् स्फोटरूपमखण्डमेव पदं वाक्यं वार्थबोधकमिति प्रकृतीनां निर्वाह इत्यास्थयम् , तेन च न्यायेन शास्त्रघटकशब्देऽपूर्वः 50 प्रत्ययानां चार्थवत्त्वमसम्भवि. तथाऽपि शास्त्रकारैः शास्त्रीयप्रक्रि- | सङ्केतो बोध्यते, स चार्थत्वावच्छिन्ने खवृत्तिरूपावच्छिन्ने च । यानिर्वाहायान्वय-व्यतिरेकाभ्यां यत्सत्त्वे यादृशार्थबोधो भवति । तथा च "गोश्चान्ते हखो." [२. ४. ९६.1 इत्यादावर्थविविीयदसत्त्वे च तादृशार्थबोधो न भवतीति रूपाभ्यां प्रकृति-प्रत्यययो- Jष्टस्य गोशब्दस्येत्यर्थन सर्वत्रार्थे प्रयुज्यमानस्य गोशब्दस्यैकैनैव
रावापोद्धाराभ्यां शक्तिः कल्पिता, सापि शास्त्रीयप्रक्रियानिर्वाहा- सूत्रेण ग्रहणनिर्वाह इति नावृत्तरावश्यकता, “ड्यावीदूतः के" 15 यालमिति तीयस्य पूरणार्थे "द्वेस्तीयः" [७. १. १६५.[२.४.१०४.] इत्यादावप्यर्थविशिष्टे कशब्दे परे इत्येवार्थः,55
इति शास्त्रेण विहितत्वात् तस्य पूरणार्थवाचकत्वमास्थीयते. इति तत्र न प्रकृतिसमभिव्याहारस्य कारणत्वम्, अपि तु कुत्साद्यर्थतेनैवार्थनार्थवत्त्वं तस्येति तदर्थविहीनो 'जातीय'घटितस्तीयो न | बोधे एवेति न विशेषरूपेण कार्यकारणभावकल्पनप्रयुक्तमपि गृह्यत इति । यत्र कल्पितावप्यन्वय-व्यतिरेको न स्तः, यथा | गौरवमिति विभावनीय सुधीभिरिति । 'यावक' इत्यादौ कप्रत्ययाभावे योऽर्थः प्रतीयते स एव कप्रत्यय
अत्रेदं प्रविचार्यते-अस्य न्यायस्य चञ्चलत्वमास्थय न वेति ?, 20 सत्त्वेऽपि, तत्र प्रत्यय इति महासंज्ञा [अन्वर्थसंज्ञा ] बलेन क- | | विधिपक्षस्तु वृत्तावेवोपपादित इतीह निषेधपक्ष एवोपपादयितु-60
प्रत्ययस्य प्रकृत्यर्थेनैवार्थवत्त्वं स्वीक्रियत इति सोऽप्यर्थः शास्त्रीय- | मिष्टः । तथाहि-यदस्य चञ्चलत्वं तत्रोक्तं तत् प्राचामनुरोधाप्रक्रियानिहाय स्वीक्रियते । परं चैतन्मते "गोश्वान्ते हस्खो देव । तथा हि-लधुन्यासकारैः "संख्याडतेश्चाशत्तिष्टः कः" [२. ४. ९६.] इत्यादी गोपदेन कोऽर्थो विवक्षितः? यदि [६. ४. १३० ] इति सूत्रव्याख्यायामित्थमुक्तम्-ननु डतिग्रहणं
गोत्वावच्छिन्नस्तर्हि पशुतात्पर्येण प्रयोगे चित्रगुरित्यादौ हवः | किमर्थ ? संख्याद्वारेणापि गतत्वात् , त्यन्तद्वारेण प्रतिषेधः 25 स्यात्, किरणादितात्पर्येण प्रयुक्त च न स्यात्, ततश्च लोके | स्यादिति न वाच्यम् ,. अर्थवद्हणेति न्यायेन तेः सार्थकस्यो-65
यावन्तोऽर्था गोपदेन बोध्यन्ते तत्सकलार्थतात्पर्यकोऽयं सूत्रस्थो पादानात् ; उच्यते-ष्ट्यन्तद्वारेण षष्टिवर्जनं ज्ञापयति-अत्रागोशब्द इति वक्तव्यम् , अन्यथा किरणादितात्पर्यके इस्वत्वं न | व्युत्पत्तिपक्ष इति, अव्युत्पत्तिपक्षे च न्यायस्याप्रवृत्तिः, स्यात्,
किञ्च न्यायस्यानित्यत्वज्ञापनार्थ डतिग्रहणम् , तेनैकसप्ततिरित्यत्र "स्वर्गे रश्मौ च वजे च, बलीव च गौः पुमान् । त्यन्तद्वारेण प्रतिषेधः सिद्धः, अन्यथा सप्ततिरित्येव त्यन्तो 30 स्त्री सौरभेयी दिग्बाणदृग्वाम्भूष्वप्सु भूनि च ॥" नैकसप्ततिरिति न स्यात् , अव्युत्पत्तिपक्षश्च कस्मानिश्चीयते ? 70
इति कोशरीत्या गोशब्दस्यानेकार्थवाचकत्वं प्रसिद्धमेव । तथा षष्टिग्रहणात् [ष्टिग्रहणादित्युचितम् ], अन्यथा षष्टिशब्दस्य च सकलार्थवाचिगोशब्दबोधतात्पर्येणेह गोशब्दो गृहीत इति । तिप्रत्ययान्तत्वात् त्यन्तद्वारेण प्रतिषेधे सिद्धेऽस्योपादानमनर्थक सर्वस्य ग्रहणमिति; तदपि न-सर्वेषामर्थानां सकृदुच्चरिताद् स्यात्" इति । अत्रेदमुच्यते-यदि षष्टिवर्जनार्थ कृतेन ट्यन्तगोशब्दाद् बोद्धुमशक्यत्वात्, सकृदुच्चरितः शब्दः सकृदेवार्थ | वर्जनेनात्राव्युत्पत्तिपक्ष एवाश्रीयत इति समाश्रीयते, तदा च 35 गमयतीति न्यायात् । एवं च प्रतिशक्यतावच्छेदकं सूत्रमावर्त्त- तेरनर्थकत्वेनार्थवतस्तिशब्दस्य सम्भवाभावेनैवास्य न्यायस्या-75
नीयम् , तथा च किरणतात्पर्यकस्य गोशब्दस्य, पृथिवीतात्पर्यकस्य प्रवृत्तौ डतेरपि वर्जने प्राप्त संख्यात्वेन भैव सिद्धिरिति कथमिव गोशब्दस्य, गोत्वावच्छिन्न[पशु]तात्पर्यकस्य गोशब्दस्येत्यादिक्रमे- इतिग्रहणेनेतन्यायस्यास्थिरत्वं ज्ञापयितुं शक्यम् , एतन्यायस्याणार्थः कर्तव्यः, न त्वर्थवाचकस्य गोशब्दस्यत्येवरूपेण, अर्थत्वेन | नित्यत्वे सत्यप्यप्रवृत्तिरेवेष्टा; सा चाव्युत्पत्तिपक्षाश्रयणेनैव
रूपेणार्थे गोपदशक्तेरभावात् , एवं रीत्या नानार्थकस्थले सर्वत्रावृत्तौ | साघितेति विध्यर्थ इतिग्रहणस्यावश्यकत्वेन वैयाभावात् । 40 गौरवम् । एवं "ख्यादीदूतः के" [२.४.१०४.] इत्यादावर्थ- न चानेन डति ग्रहणेनास्य न्यायस्यानित्यत्वं ज्ञाप्यता, ष्टिवर्जने-80