Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 345

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । Frmwaraurimonarietierrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrroin नाव्युत्पत्तिपक्षो वेत्यत्र विनिगमकाभाव इति वाच्यम्, ष्टिग्रहण- | रणविहितबधी हेरेव ग्रहणार्थम् । एतस्यायाभावे तु-प्रति-40 वैयपित्तरेव विनिगमकत्वम् । अयमाशयः-इतिग्रहणेनास्य पदोक्तस्यैव ग्रहणमित्यर्थस्याभावे "एकार्थ चानेकार्थं च" न्यायस्यानित्यत्वज्ञापने कृतेऽपि ष्टिवर्जनस्य सार्थक्यं न सम्भ- [३. १. २२.] इति विहितसमासेनैव सिद्धौ प्रतिपदोक्ततया वति, तद्विषये एतन्यायव्यापाराभावात्, नहि षष्टिशब्दे समासावधानस्य वयथ्य स्पष्टमव । ज्ञापित स्वास्मन् "आसन्ना 5तिशब्दस्यानर्थकत्वं केनाऽपि मन्यते व्युत्पत्तिपक्षे.ष्टिवर्जनेना- | दश येषां ते आसन्नदशाः' इत्यादावेव "प्रमाणी-संख्या:" व्युत्पत्तिपक्षज्ञापने कृते तु इतेरपि सार्थक्यं लघुन्यासरीत्या | [७. ३. १२८.] इति डो भवति, न तु 'प्रिया दश येषां ते 45 सम्भवतीति तस्यैव ज्ञापकत्वमुचितम्। किञ्च यथाकथञ्चित् : प्रियदशानः' इत्यादा सामान्यन "एकाथ चानक च" [३. डतिग्रहणस्याप्येतश्यायानित्यत्वज्ञापकत्वं स्वीक्रियताम् , किन्तु |
१. २२.] इति विहितसमासस्थले, तस्य सामान्येनैकार्थत्वातथा स्वीकारे फलाभावः; न च एकसप्ततिरित्यत्र कप्रत्ययाभावः
दिलक्षणेन विधानात्, आसन्नदशा इत्यत्र च "आसनादूरा10 फलत्वेनोक्त एवोदाहृते लघुन्यासग्रन्थे इति वाच्यम् , तत्कथन- :
धिक." [३.१.२०.] इति प्रतिपदोक्ततया संख्याशब्दस्याप्यविचारितरमणीयत्वात् , सप्ततिशब्दे तिशब्दः सार्थकः, म
मुच्चार्य ] विधानात् । एवं "नोऽप्रशानोऽनुस्वारा-ऽनुनासिकौ 50 एकसप्ततिशब्दे च सनिरर्थक इति विचारस्य बुद्धयऽनारोहात् ।
च पूर्वस्याधुदपरे" [१.३.८.] इति सूत्रे प्रतिपदोक्तस्यैव
नकारस्य ग्रहणात् त्वन्तत्रेत्यादौ "तो मु०" [१.३.१४.] किं प्रत्ययग्रहणे प्रकृत्यादेरेव ग्रहणमिति वत् अयमपि न्यायो यतः
इति विहितानुनासिकस्य नकाररूपस्य न ग्रहणमिति मात्र स विहितस्तदन्तत्वे सत्यवार्थवत्त्वमन्यथा नेति बोधयति येनैत
नकारस्य सकारो भवति, अत्र हि नकारो न प्रतिपदोक्ततया 15 न्यायप्रवृत्तावेकसप्ततिशब्दस्य त्यन्तत्वं न स्यात्, न चैवम् ,
विहितोऽपि तु अनुनासिकत्वेन रूपेण लक्षणेनेति लाक्षणिकत्वं 55 तस्मादेतत् फलकथनमविवारितमेव रमणीयमिति प्रतीमः । न च
तस्य स्पष्टमेवेति, यत्र च नकारः प्रतिपदोक्ततया विधीयते तत्र *अनिनस्मन् ग्रहणानि* इति न्यायेनापोह्यमानत्वमेवास्या स्थिरत्वे
च भवत्येव, यथा-भवांस्तत्रेत्यत्र, अत्र हि 'नोन्त' इति नकारमूलमिति वाच्यम्, तत्र ज्ञापकान्तरस्याने प्रतिपादितत्वेनैतद
मेवोक्त्वा विहितो नकार इति प्रतिपदोक्तः । अस्य च लक्ष्यास्थिरत्वस्य तत्राप्रयोजकत्वात् , तथा चास्यास्थिरत्वे न किश्चित् | नुसारित्वेन क्वचिदप्रवृत्तिरपि, अत एव "हस्वस्य गुणः" [.. 20 फलमिति वृत्तौ तत्प्रतिपादनं प्राचामनुरोधेनैवेति विज्ञेयमिति॥१४॥
४.४१.] इत्यादी प्रतिपदोक्तो लाक्षणिकश्च द्वस्वो हस्वशब्देन 60 *लक्षण-प्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्त
गृह्यत इति । हे कर्तः! इत्यनेच हे निष्कौशाम्बे ! इत्यत्रापि
| गुणः सिद्धो भवति, अन्यथा कर्तृशब्दे “णक-तृचौ" [५. स्यैव ग्रहणम् ॥ १५ ॥ १. ४९.] इत्यनेन तृशब्दस्य प्रतिपदोक्ततया विहितत्वात् तन्त्र सि०-समानशब्दयोः कस्यचिद् ग्रहणेऽभिप्रेतेऽन्यस्य | गुणसत्त्वेऽपि निष्कौशाम्बिशब्दे निर्गतः कौशाम्न्या इत्यर्थे चानभिप्रेते तत्राभिप्रेतग्रहणसिद्धयर्थं पूर्वम् अर्थवद्हणे नान
समासे “गोश्चान्ते" [२.४. ९६.] इति हस्वरये इकारस्य 65 25 र्थकस्य* इति न्याय उक्तस्तत्प्रसनेन तस्समान एवार्य न्यायः
लाक्षणिकत्वान स्यात् । लक्षणशब्दस्य सूत्रपरत्वेन व्याख्यानस्मृतः। लक्ष्यतेऽनेनेति लक्षणं लिहं सूत्रं च, तदाश्रित्य
फलं च हन्तेयस्तन्यां दिवि 'महन्' इत्यत्र लाक्षणिकत्वेन सम्पन्न रूपमपि लक्षणमुपचारात् तथा च लक्षणपदं लाक्ष
"अहः" [२. १. ७४.] इति रुत्वं न भवति, किन्त्वम्युस्पणिकार्थकम् । पदं पदं प्रति निर्दिश्य उक्तः प्रतिपदोक्तः, स
सस्य दिनार्थकस्थाहनशब्दस्यैव भवति । लक्षणेन-बस्तनीरूपेण चकचिच्छदस्वरूपरूपः क्वचित्र विधिरूप इति यथाप्रयोग
चिह्वेन निवृत्त इत्यर्थाश्रयणेऽप्यन्त्र दोषवारणमिति केचित् 170 30 म्यवस्था विज्ञेया । लक्षणं च प्रतिपदोक्तश्चानयोरितरेतरयोग
वस्तुतस्तु लक्षणेन-सूत्रेण निष्पन्नं लाक्षणिकमित्येकस्यैवार्थस्यास्सयोरित्यर्थः । उभयोरपि रूपयोर्विध्यो सम्भवतोः सतोः
श्रयणेऽपि दोषाभाव इति लक्षणशब्दस्य चिह्वार्थकत्वमपि
किमर्थमास्थेयम् ? नहि व्याकरणे लक्षणं बिना किमपि कार्य प्रतिपदोक्तस्यैव विधे रूपस्य वा ग्रहणमिति न्यायार्थः। तत्र
भवति, तथा चाग्रे प्रतिपदोक्तत्व-लाक्षणिकत्वलक्षणयोर्व्याख्याप्रतिपदोक्तस्यैवेत्येवकारेण लाक्षणिकग्रहणव्युदासः। ततश्च यत्
नावसरे प्रतिपदोक्तभिन्नत्वमेव लाक्षणिकत्वमिति प्रतिपादयि-75 सामान्येन केनचित् लक्षणेन विहितं, यच्च तच्छकदमनूद्य
व्यते। तथा च न लक्षणपदस्थह चिह्नपरत्वमास्थ्यमित्येव 35 विहितं, तयोर्मध्ये तच्छब्दानुवादेन विहितमेव बलवदिति
साधु । यद्यपि प्रतिपदोक्तस्यापि लक्षणनिष्पन्नत्वं भवति, कार्यतदेव ग्राह्यमिति फलति । अत्र च ज्ञापक "मासनादूराधि- मात्रस्य व्याकरणे लक्षणाधीनत्वात् , तथापि लक्षणेन पदं पदं काध्यर्खािदिपूरणं द्वितीयाद्यन्यार्थे" [३.१.२०.] इत्या- प्रति निर्दिश्य विहितस्वं प्रतिपदोक्तत्वम् , तद्भिनवं लाक्षणिकदिसूत्रैः प्रतिपदोक्ततया बहुव्रीहिविधानम्, तद्धि "प्रमाणी- स्वमित्येव तयोर्भद इत्यवधेयम् । विस्तरतश्चायं विवरणे समब-80 संख्याड्डः" [७. ३. १२८.] इति डसमासान्तविधायेतत्प्रक- लोकनीय इति ॥ १५ ॥