Page Text
________________
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
इति सूत्रस्थस्त्रीशब्दे स्वरितत्वं विधाय तत्र "स्त्रियाम्" वशात्-आनुकूल्यात् , विभक्तेः-पूर्वनिर्दिष्टायाः, विपरिणाम:[४.१.३.1 इति सूत्राधिकारविहितानामेव प्रत्ययानां स्त्रीप्रत्य- | परावृत्तिः, भवतीति शेषः । पूर्वसूत्रे निर्दिष्टस्य पदस्यानुवृत्तित्वेन ग्रहणमिति बोधनेन दोषाभाव इति, एतच्चाधिकारगतिरि-स्थलेऽनुवर्तनादेवार्थान्तरस्य प्रत्यायकत्वं न सम्भवति तदनुत्यस्योदाहरणम् , खरितेनाधिकं कार्यमिति चार्थः स्वीक्रियते, ! कूलविभक्तेरभावात् , न चानुवर्तनादेव विभक्त्यन्तरोत्पत्तिः 5 अधिशब्दस्याधिकार्थकत्वात् कारशब्दे बाहुल कात् कर्मणि घनि । सम्भवति, अनुवृत्तिक्रियायां तादृशसामर्थ्याभावात् , 'नहि 45 तस्य कार्यार्थपरत्वात् । तथा चाधिकारेण खरितत्वसमधिगते. गोधा सर्पन्ती सर्पणक्रियावत्त्वात् सर्पतां याति' इति दृष्टत्वात् , नाधिकं कार्य भवतीत्यपायेऽवधिभूतस्यापादानत्वमिति वस्तु तथा च विभक्तिविपरिणामाय कश्चिद् यस्रः करणीय इति स्थितौ सत्यां प्रामादायातीत्यादावेवापादनत्वं स्यात् , न तु | तदर्थमयं न्यायः समाश्रीयते । एवं च स्वीकृतेऽस्मिन् न्याये
सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका अभिरूपतरा इत्यादौ, अत्र हि | "भत आः स्यादौ जस् भ्याम्-ये" [.. ४. १.] इत्यतो10 बुद्ध्या सांकाश्यकैः सह विषयीकृताभेदाः पाटलिपुत्रका अभि ऽनुवर्तमानस्य पछ्यन्तस्याप्यत इति पदस्य "मिस ऐसू" [.50 रुपतरत्वरूपप्रकर्षाश्रयेण तेभ्यो विभज्यन्ते इति मुख्यापाया- ४.२.] इत्यत्र पञ्चम्यन्ततया विपरिणामः सम्पद्यते, अन्यथा भावादपादानत्वमप्राप्तमित्यपादानशब्दे स्वरितत्वप्रतिज्ञाने सति । तात्पर्यविषयीभूतार्थानवगमापत्तेः । ज्ञापकं स्वस्थ न्यायस्य बुद्धिपरिकल्पितापायाश्रयणेनापि भवति । एवमधिकरणमपि ! “अद् व्यञ्जने" [२.१.३५.] इत्यत्र स्थानिनोकृत्स्नन्याप्तावेव भवति-यथा तिलेषु तैलमित्यादौ, गङ्गायां गावः | ऽनुपादानम्, अत्र च स्थानित्वेन पूर्वसूत्रादनुवर्तमान 15 कूपे गर्गकुलमित्यादौ च कृत्स्नस्याधारस्य व्यायभावानाधि- 'इदम्'शब्द इष्टः, स च तत्र षष्ठयन्तः, अन च षष्ठ्यन्तत्वे 55
करणत्वं प्राप्नोति, अधिकरणशब्दे च स्वरितत्वप्रतिज्ञाने तेनाधि- तस्याश्रीयमाणे "पष्टयान्त्यस्य" [७.१.१०६.] इति कस्यापि कार्यस्यलाभाद् भवति तत्राप्यधिकरणसंज्ञेति । एतच्चा-परिभाषासूत्रप्रवृत्त्या मकारस्य स्थाने एवाकारादेशः स्यादिति पायानां त्रैविध्यमाधारस्य च षोढात्वमाश्रित्य वृत्तावपि | 'आभ्याम्' इत्यादीष्टरूपासिद्धिः स्यादिति सम्पूर्णस्य स्थाने
संगृहीतमेवेति-“अपायेऽवधिरपादानम्" [२. २. २९.] आदेशः स्यादित्येवमर्थमत्र प्रथमान्त 'इदम्'शब्द: पठनीयः, 20 इति "क्रियात्रयस्याधारोऽधिकरणम्" [२. २. ३०.] इति स च न पठित इति पूर्वतोऽनुवृत्तस्यैवार्थवशाद् विभक्तिविप-60
सूत्रयोहदत्ती स्पष्टम् । एतचापादानाधिकरणशब्दयोरधिक-रिणामेनेह प्रथमान्तत्वमिति सिद्धं भवति, तथा चास्य ज्ञापन कार्यकारित्वमूलकमेवेति भाष्यतो ज्ञायते । तथा चैतत् स्वमतेऽपि | स्पष्टमेव । एवं चाग्रिमसूत्रे "अन" [२. १. ३६.] इत्यत्र संग्राह्यमेवेत्यधिक कार्यमिति खमतेऽप्युदाहर्तव्यमेव ।। 'अनक्' इति प्रथमान्तविशेषणेनापि विभक्तिविपरिणामः सम'अधिकः कार' इति च क्वचित् पूर्वशास्त्रस्याऽपि परशानबाध- | र्थितः । अयं च न्यायो यत्र विभक्तिविपरिणामार्थ न यत्नः 25 कत्वस्य लक्ष्यानुसारमाश्रयणीयस्य सिद्धयर्थं स्वीक्रियते, तदपि कृतस्तत्रैव प्रवर्तते, न तु तदर्थ यत्र यत्नः कृतस्तत्रैतच्यायानु-65 स्वशाख्ने संग्राह्यमेव यदि तादृशं लक्ष्य लक्षणीय स्यात् । 'अधिकः सरणेन तस्य यत्रस्य वैययं शङ्कनीयम् , 'नासूया तव्र कर्तव्या कारः' इति विग्रहऽधिकारस्य कथं परबाधकत्वमित्याशङ्कामपि | यत्रानुगमः क्रियते' इति भाष्योक्तेः, तेन च "तृतीयस्य लौकिकदृष्टान्तेनापनुनोद भाष्यकृत् , तथाहि-आक्षेपभाष्यम्- पञ्चमे" [१.३.१.] इत्यतोऽनुवर्तमानस्य तृतीयस्येति कथं पुनरधिकः कार इत्यनेन पूर्वविप्रतिषेधाः शक्या न पठि- | पदस्यतस्यायेन पजम्यन्ततया परिणामसंभावनायां सत्यामपि 30 तुम् ? [ समाधानभाष्यम्-] लोकतः, तद्यथा-लोकेऽधिकमयं | “ततो हश्चतुर्थः" [१. ३. ३.] इत्यत्र तत इति करणस्य 70 कार करोतीत्युच्यते-योऽयं दुबेलः सन् बलवद्भिः सह भारं नासङ्गतस्वम्, 'ततः' इति निर्देशादस्यानित्यत्वं तु नाशयम्, वहति, एवमिहाऽप्यधिकमयं कारे करोतीत्युच्यते-योऽयं पूर्वः अन्यत्र फलाभावात् । ज्ञापकसिद्धस्य न्यायस्य सूत्राक्षरवैयसन् परं बाधते ॥ इति, स्पष्टमिदं भाष्यम् । तथा च *अपेक्षा- वा॑पादनसामर्थ्याभावात् , तस्माज्ञापकसिद्धं न सर्वत्रेति तोऽधिकारः* इति न्यायो न केवल पदानामनुवृत्तिनिवृत्त्योरेवा- सामान्यन्यायेनैवेशस्थले निर्वाह इति ॥१३॥ 35 ख्यायकः, किन्तु यादृशेऽर्थे यत्पदस्य शक्तिनिर्धारिता, यावच्च येन शास्त्रेण स्वभावतः कार्य क्रियते, ततोऽधिकस्यापि कार्यस्य
*अर्थवशाद् विभक्तिविपरिणाम:* ॥ १३ ॥ 75 लाभार्थः, कचिद् बाध्यस्यापि बाधकत्वार्थश्चेति प्रकृतमहा
त०-शास्त्रेष्वेकस्यैव पदस्य क्वचिद् द्वयोरर्थयोबोधनायोभाष्यैकयोगक्षेमत्वालभ्यत इति बोध्यम् ॥ १२ ॥
चारणं क्रियते, तत्र च न शक्यतेऽर्थद्वयस्य विभिन्न विभक्तिविषयस्य
बोधनाय युगपद् विभक्तियमुच्चारयितुम् , एकत्र पदेऽनेकविभक्ते*अर्थवशाद्विभक्तिविपरिणाम:* ॥१३॥ रसंभवात् ; तथा च तस्यैव पदस्य विभक्तिविपरिणामेनाऽन्वयः 40 सि०-अर्थः-प्रकृते तात्पर्यविषयीभूतोऽभिधेयः, तस्य | क्रियते लोकवत्, लोकेऽपि यथा 'सर्वे छात्रा गमिष्यन्ति, 80
४ न्यायसमु०
| SR No. | 008410 |
| Book Title | Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2 |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | Lavanyasuri |
| Publisher | Jain Granth Prakashak Sabha |
| Publication Year | |
| Total Pages | 580 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 19 MB |