Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 340

२४
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुञ्चयः । AaramroKamarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrram इत्थच्च विनाऽपि ज्ञापकमपेक्षातः प्रतियोगं शब्दोपस्थानं सम्भा- | मधिकार इत्यस्यार्थस्य निर्णयाय व्याख्यानस्यैव शरणीकरणीयतया व्यत एवेति लोकसिद्धोऽयं न्यायस्तथापि खशास्त्रसम्मतत्व- | लोकन्यायव्याख्यानाभ्यामेव सर्वार्थसिद्धावेतत् सूत्रं व्यर्थमिति सूचनाय पूर्वाचार्यादिप्रक्रियामनुसृत्य ज्ञापकादिकमुपन्यस्तम् । प्रस्तुत्य फलान्तरतया स्थापितं सूत्रम् , तथाहि-“न तहीदानीपाणिनीये तन्त्रे चैतत्स्थानीयं परिभाषासूत्रमेव पाणिनिना कृतम् , मयं योगो वक्तव्यः' इत्याक्षेपभाध्यम् । “वक्तव्यश्च, किं प्रयो5 तच्च "खरितेनाधिकारः" [पा. सू. १. ३. ११.] इति, जनम् ? खरितेनाधिकारगतियथाविज्ञायेत । अधिक कार्यम् , 45 भाष्यकृता च सूत्रस्य प्रयोजनस्फोरणायेत्थं शङ्कासमाधी कृते, अधिकः कारः" । अयमाशयः-प्रतियोगमुपस्थितार्थस्य तस्य तथाहि-"किमर्थमिदमुच्यते ?” इति सूत्रप्रयोजनाक्षेपभाष्यम्, परिभाषासूत्रस्थानावश्यकत्वेऽपि अधिकारबोधायेदमावश्यकम् , तदाशयश्च आकाङ्क्षादिवशात् प्रस्तुतपदस्य सम्बन्धो लोक इव | खरितत्वं हि निर्दिश्य एतदधिकारपठितानां ग्रहणमिति बोधनं व्याकरणशास्त्रेऽपि भविष्यत्येवेति न सत्रप्रयोजनं किमपीति । यथा स्यात्, इत्येक प्रयोजनम्, स्वरितत्वयुक्तन शब्देनाधिक 10 ततः समाधानवार्तिकम् “अधिकारः प्रतियोगं तस्यानिर्देशार्थः" | कार्यं यथा स्यात् , इत्यर्थबोधनायापि सूत्रमिदमावश्यकम् , 50
इति, तद्भाष्यम्-“अधिकारः क्रियते प्रतियोगं तस्या निर्देशार्थ खरितत्वयुक्तस्य चाधिकोव्यापारो यथा बुध्येत तदर्थमपीदमावइति । किमिदं प्रतियोगमिति ? योगं योगं प्रति प्रतियोगमिति. | श्यकम् , इति । क्रमेणोदाहरति-'अधिकारगतिः “गोत्रियोरुपयोगे योगे तस्य ग्रहणं मा कार्षम्" इति । पुनराक्षिपति-"कि।
सर्जनस्य" [पा. सू. १. २. ४८.] इत्यत्र 'गोटा' ग्रहणं गतमियता सूत्रेण" इति, किमयमर्थोऽधिकारशब्देन वक्तुं शक्यते
चोदितं तन्न कर्तव्यं भवति, स्त्रीग्रहण खरयिष्यते, खरितेनाधि15 उत नेति तदाशयः, समाधत्ते-गतमित्याह, कुतः ? लोकतः,
कारगतिभविष्यतीति "स्त्रियाम्" [पा० सू० ४. १.३.]55 तद्यथा-लोके 'अधिकृतोऽसौ ग्रामे, अधिकृतोऽसौ नगरे' इत्यु
इत्येवं प्रकृत्य ये विहितास्तेषां ग्रहणं विज्ञास्यते, तत्र खरितेनाच्यते यो यत्र व्यापारं गच्छति, शब्देन चाप्यधिकृतेन कोऽन्यो
धिकारगतिर्भवतीति न दोषो भवति" [अधिकार गतिः] । व्यापारः शक्योऽवगन्तुमन्यदतो व्यापारात्" इति अधिकार
द्वितीय फलोदाहरणम्-"अधिक कार्यम् , अपादानमाचार्यः किं शब्दो व्यापारार्थकः, शब्दस्य चार्थबोधनं व्यापारः, स च स्वस्थान
न्याय्यं मन्यते ? यत्र प्राप्यनिवृत्तिः, तेनेहेव यथा स्यात्20 एव परिक्षीण इति कोऽन्यस्ततोऽधिको व्यापारः स्यात् प्रति
ग्रामादागच्छति, नगरादगच्छति; सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रा 60 योगमुपस्थितिभिन्न इति प्रतियोगमुपस्थानमेवात्राधिकारशब्दार्थ
अभिरूपतरा इत्यत्र न स्यात् , खरितेनाधिकं कार्य भवती
त्यत्रापि सिद्धं भवति । तथा अधिकरणमाचार्यः किं न्याय्यं इति तदाशयः समाधानबाधकवार्तिकम्-“न वा निर्दिश्यमानाधिकृतत्वाद् यथा लोके” इति । तद्भाष्यम्-"न वा एतत् प्रयो
| मन्यते ?, यत्र कृत्स्न आधारात्मा व्याप्तो भवति, तेनेहैव
स्यात्-तिलेषु तैले दनि सपिरिति; गङ्गायां घोषः, कूपे जनमस्ति, किं कारणम् ? निर्दिश्यमानाधिकृतत्वात् , यथा लोके ।
गर्गकुलमित्यत्र न स्यात्, स्वरितेनाधिकं कार्यमित्यत्रापि सिद्धं 65 25 निर्दिश्यमानमधिकृतं गम्यते, तद्यथा-'देवदत्ताय गौर्दीयताम् , |
भवति [अधिकं कार्यम् ] । तृतीयफलोदाहरणम्-“अधिक कारः, यज्ञदत्ताय, विष्णुमित्राय' इति गौरिति गम्यते । एवमिहापि
पूर्वचिप्रतिषेधाश्चन पठितव्या भवन्ति । “गुण-वृद्धयात्वतृज्वदा"पदरुजविशस्पृशो घञ्” [पा० सू० ३. ३. १६.] "सृस्थिरे"
वगुणेभ्यो नुम्पूर्वविप्रतिषिद्धम्" "नुमचिरतृवद्भावेभ्यो नुटू" [पा. सू० ३.३. १७.] "भावे" [पासू०३.३. १८.]
इति, नुम्नुटौ स्वरयिष्येते, तत्र स्वरितेनाधिकः कारो भवतीति घनिति गम्यते” इति, वचनं विनाऽपि लोकव्यवहारादेव
नुम्नुटौ भविष्यतः" इति । अयमाशयः-खरितत्वं नाम स्वर-70 30 सूत्रसाथ्योऽर्थः सिद्ध इति वृथा सूत्रामिति भाष्याशयः । अथ
विशेषः, स च यत्रार्थविशेषो बुबोधयिषितस्तत्र करिष्यते, तेन समाधानवार्तिकम्-"अन्यनिर्देशस्तु निवर्तकस्तस्मात् परि-1
च यत्र स्त्रीप्रत्ययग्रहणमिष्ट यथा “गोश्चान्ते हस्खोऽनंशिसमासे भाषा” इति । भाष्यम्-“अन्यनिर्देशस्तु निवत्तको भवति, यो बहुव्रीहो" [२.४.९६.] इत्यादी, तत्र च व्यायन्तस्य इति तद्यथा-'देवदत्ताय गौदीयताम् , विष्णुमित्राय कम्बलः' इति |
| क्रियते, तेनान्येषां 'स्त्रियां क्तिः" इत्यादिस्त्रीप्रत्ययानां ग्रहणं न कम्बलो गोर्निवर्तको भवति; एवमिहापि “अभिविधी भाव भवति. तथा 'अतितन्त्रीः' इत्यादिशब्दानामपि हस्खत्वं म 75 35 इनुण्" [पा० सू० ३. ३. ४४.] घओ निवत्तकः स्यात्, भवति, तथैव पाणिनीयेऽपि तद्विषयके "गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य"
तस्मात् परिभाषा" इति । अयमाशयः-धाराप्रवाहेनानुवृत्तिस्थले पा. सू. १.४.४८.] इति सूत्रेऽतितन्त्रीरित्यादौ हवव्यावृत्त्यर्थ लोकन्यायेन सिद्धावपि यत्रान्यविधेयादिसम्बन्धात् प्रकृतविधेया- 'गोटा ग्रहणं कर्तव्यम् , तत्र च टाप्रत्याहारः, दापः टाशदिनिवृत्तिर्भवति, तत्र तदने पुनः प्रकृतसम्बन्धाय परिभाषासूत्र- | ब्दादारभ्य व्यङो कारं यावदिति तेनेष्टसिद्धिरित्यादि तत्र सूत्रे मिदमावश्यकमिति, एषा च युक्तिः स्वकीये न्याये [ अपेक्षा- | महाभाध्ये प्रतिपादितम् , स्वरितेनाधिकारगतिरित्यर्थमाश्रित्य च 80 40 तोऽधिकार इत्यत्रापि वक्तुं शक्यत एव । अत्रैवान्ते कियत्पर्यन्त- तत् खण्डितम् । तथा च “गोस्त्रियोः" [पा० सू० १.२.४८]