Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 336

२०
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
जनकस्वासंभवात् , तथापि स्वार्थद्वारा क्रियाजनकत्वं तेषामिति | * विवक्षातः कारकाणि ॥११॥ * 40 पदमपि कारकं निगद्यते । वस्तुतस्तु इह शास्त्रे स्यादिविभक्ति
त०-नायं न्यायः पाणिनीये तम् न्यायत्वेन सङ्गृहीतः,किन्तु समुदाय एव कारकत्वव्यवहारो दृश्यते तासां कारकत्वनिमित्तक
भाष्यकारादिव्यवहारबलादयमर्थः स्वतः सिद्ध एवेति प्रतीयते, त्वात् , तथा च तानि कारकाणि कारकविभक्तयः, विवक्षा
|क्रियते च तदनुकूलो व्यवहारः सर्वत्र, भाष्यकृता च "कारके" 5प्रयोज्यानि, इत्यर्थः, विवक्षा च वक्तुरिच्छा। तथा च वक्तापा . स. १.४.२३.1 इति सूत्रं व्याचक्षाणेन कारकाणां यत्राकार केऽपि कारकत्वं विवक्षति तदकारकमपि कारकं भवति, | विवक्षाधीनत्वमिति सचितम। पाणिनीयत हि अपादानादीनां 45 कारकान्तरमपि कारकान्तरतां गच्छति, कारकत्वं न वा लभते | तत्तत्संज्ञाभिः सह कारकसंज्ञापि विधीयत इत्याश्रीयते, तथा च इति न्यायार्थः पर्यवस्यति । कारकविशेषाणां लक्षणानि निय- सर्वत्रापादाभादिविधायकसूत्रेष्वस्य सूत्रस्य "कारके" इत्यस्याधि
तानि, तानि च न परस्परं व्यभिचरन्तीति न हेत्वादेः कदाचि- कारो भवति, तथा च कारकसंशं सदपादानसंज्ञमित्यर्थों भवति । 10 दपि कारकत्वं (कर्तृत्वं) प्रामोति, विवक्षायाः कारकत्वप्रयोज-अत्र च सूत्रे प्रथमार्थे सप्तमी निर्दिष्टा, तथा च संज्ञाधिकार
करवाङ्गीकारे च हेतोरपि कर्तत्वं विवक्ष्यते चेत् तदा भवति स त्वमस्येति सिद्धान्तः, तस्यैव स्फोरणाय प्रसङ्गेन कारकाणां 50 कर्तापि, यथा-'भिक्षा वासयति भिक्षुकं ग्रामें इति, अत्र
विवक्षाधीनत्वं सूचितम् । तथा हि-कारकशब्दार्थनिर्णयमधिकृत्य हि भिक्षावासहेतभूताsपि विवक्षावशात् कर्तृत्वं प्राप्ता, हेतोश्च | शङ्कते-"किमिदं 'कारके' ? [भाष्यम् ] इति, अयमाशयः-इह
व्यापारशून्यत्वेन कारकत्वं नास्त्येव, तदभावाच्च तत्र कर्तृत्व-सूत्रे विधेयानिर्देशेन 'कारके' इति सप्तम्यन्तपदस्य स्वार्थत्वासंभवा15 मप्राप्तमेव विवक्षावशादेव [ कर्तृत्वं भवति; भिक्षाया वासं/ दयमधिकार एवं स्यात् , तत्र सप्तमीनिर्देशान्न संज्ञाधिकारवप्रति कारकत्वे सति तु "भिक्षयोषितः' इति प्रयोगे “कारक
संभवः, संज्ञाया भाव्यमानत्वाद् भाध्यमाने च प्रथमानिर्देशस्य 55 कृता" [३. १.६८.] इति समासः स्यात् । एवं कारकस्यापि
न्याय्यत्वात् । अथ विशेषत्वेन कारकपदमधिक्रियत इत्याख्यायते कारकत्वेनाविवक्षायां सम्बन्धमात्रबोधिका षष्ठयेव भवति,
तर्हि कारकसंज्ञारहितस्यापि कारकत्वं प्राप्नोति, तादृशस्थले च यथा-माषाणामभीयादिति । कचिच्च कारकान्तरं कारकान्त
कर्मादिषविधस्यैव कारकत्वेन ग्रहणं दृश्यते कारकत्वं च क्वचिद
न्यत्रापि दृश्यते, यथा नटस्य गाथा शृणोतीति, अस्ति क्रिया20 रतां गच्छति, यथा-'ओदनः पच्यते स्वयमेव' इति, अत्र
हेतुत्वेन नटस्यात्र कारकत्वम् , किन्तु तस्य कारकसंज्ञाभावान्न तत्र 60 कर्मकारकमपि ओदनो विवक्षावशात् कर्तृतां यातः; तथा
कारकत्वव्यवहारः। उक्तशङ्कायां समाधानमाह-"संज्ञानिर्देशः" असिरिछनत्ति' इति, अत्र करणस्यासेः कर्तृत्वविवक्षा ।
| इति, प्रथमायाः स्थाने सप्तमी विधाय संज्ञानिर्देश एवायं कृत "स्मृत्यर्थदयेशः" [२. २. ११.] इत्यस्य वृत्तिकृता निय
इति भावः । पुनरनुयोगभाष्यम्-"किं वक्तव्यमेतत् ?" इति, मार्थत्वोपवर्णनेन ज्ञापितोऽयं न्यायः। तथा हि-तत्र सूत्रे वृत्तिः
विना वचनं सप्तम्यन्तस्यास्य 'संज्ञाधिकारत्वं न विज्ञास्यत इति 25 "ननु कर्माविवक्षायां पक्षे माषाणामश्नीयादित्यादिवत् शेषषष्ठी
वक्तव्यं संज्ञाधिकारोऽयमित्यनुयोगः । समाधानभाष्यम् "नहि,65 सिद्धैव तत् किमनेन ? सत्यम् , किन्तु “षष्ठ्ययनाच्छेषे [३.१.
कथमनुच्यमानं गंस्यते ?, इह हि व्याकरणे ये वा एते लोके ७६.1 इत्ययनजे शेषे षष्ठयाः समासो वक्ष्यते, ततो मातुःपतीपटाका आटानिदेशाः क्रियन्ते या वा ।
प्रतीतपदार्थकाः शब्दास्तैर्निदेशाः क्रियन्ते, या वा एता कृत्रिमाः स्मृतमित्यादौ समासो मा भूदित्यनेन प्रकारेण यत्राच्छेषो | 'टि' 'धु' 'भा दिसंज्ञाः, न चायं लोके ध्रुवादीनां प्रतीतविधीयते, नियमार्थ च" इति, नियमप्रकारश्चेत्थं वर्णितः एषां पदार्थकः शब्दः, न खल्वपि कृत्रिमसंज्ञाः, अन्यत्राविधानात्, 30 धातूनां कर्मैव शेषत्वेन विवक्ष्यते न कारकान्तरमिति, तथा ! संज्ञाधिकारश्वायम् । तत्र किमन्यच्छक्यं विज्ञातुमन्यदतः 70 चास्य न्यायस्यासत्त्वे सूत्रं विना पाक्षिककर्मस्वस्यासिद्धया | संज्ञायाः? इति । अयमाशयः-इह व्याकरणशास्त्रे लोकप्रसिद्धैरसूत्रस्य नियमार्थत्वं न संघटेत इति तस्य विध्यर्थत्वमेव स्यादिति | पत्यसमूहादिशब्दैर्व्यवहारो दृश्यते' कृत्रिमैश्च 'टि' 'घु' 'भ' मात्रा स्मृतमित्यादावपि कर्तत्वाद्यविवक्षा स्यादिति तत्रापि षष्ठी : आदिशब्दैः । कारकशब्दश्च ध्रवादीनाम | अपादानसंज्ञोदेश्यस्वात् । अनेन च न्यायेन संभवत्कारकत्ववत एव कारकविशेष- | भूतानाम् | लोके न प्रसिद्धो वाचकः, न वा शास्त्रे कारकमिति 35 त्वेन विवक्षाऽविवक्षा वा क्रियते, न त्वपूर्व कारकत्वं तत्रो- कृत्रिमा संज्ञाकृता. अस्ति चात्र संज्ञाधिकारेऽस्य पाठ इति शास्त्रे 75 त्पाद्यते, अतश्च षष्ट्या वाच्यस्य सम्बन्धस्य म कारकत्वेन लोके च प्रसिद्ध्यभावात् भूतविभक्त्यनुपपत्त्या भाग्यमानविभक्तः विवक्षेति बहनामिदं वस्त्रमित्यादी कारकत्वविवक्षाभावेन | प्रथमायाः स्थाने सप्तमीकृतेति मत्वा संज्ञानिर्देश एवायमिति "बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टानिष्ट पार" [७. २. १५०.]| स्वीकार्यमिति, तत्राक्षेपवार्तिकम्-“कारक इति संज्ञानिर्देशश्चेत् इति शसू प्रत्ययो न भवति, विवेचितं चैतदन्यत्र । ११॥ संज्ञिनो निर्देशः" इति, तद्भाष्यम्-'कारक इति संज्ञानिर्देशश्चेत्