Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 324

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । wom ra m mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmoninvitammerwwwwwwwwran भावे च "क्लीबे" [२. ४. ९८.] इत्यस्य नपुंसकवृत्तेर्नान्नो खरान्तत्वाभावाच्च न भवति, किन्तु "क्रमो दीर्घः परस्मै" 40 इस्वः स्यादित्यर्थे यद्यपि सनि कुलमित्यादि सिद्धयति, नाम्न | [४. २. १०९.] "ठिक्कम्बाचमः" [४. २. ११०.] इति षष्ठ्या निर्दिष्टत्येन “षष्ट्यान्त्यस्य" [७. ४. १०६.] इत्यादौ स्वरान्तत्वाभावेनाप्रवृत्त्या तत्र 'स्वरस्य' इति वक्तव्य इति परिभाषयाऽन्त्यस्य स्वरस्यैव ह्रस्वो विधीयते, किन्तु स्यात् , येन तेषां खरस्य दीर्थो भवेदिति चेत् ? सत्यम्-अत 5'तत्' इत्यादि व्यञ्जनान्तस्थलेऽपि तत्प्रवृत्ती सकारस्य स्थाने एव पदोपस्थापकपक्षस्याश्रयणात् । अयमाशयः-नाय "पछ्या:तदासन्नो द्वस्व लकारः स्यादिति तद्वारणायास्यावश्यकत्वम् । त्यस्य" [७. ४. १०६.] इति परिभाषाया अपवादभूतो 45 एवं दीर्घविधेदाहरणम्-"अच्च प्राग दीर्घश्च" [२... नापि शेषभूतः, किन्तु तदसम्बद्धः स्वतन्त्र एव ह्रस्वादिविधिषु १०४.1 इति, अत्रापि स्वरस्येत्युपस्थित्या 'प्रतीचः' इत्यत्र । खरस्येति पदमुपस्थापयति । तत्र च विशेष्यविशेषणभावस्य । प्रतेरिकारस्य दीर्घः, स्वरस्येति वचनाचार्य दीर्घो व्यञ्जनस्य न कामचारत्वालक्ष्यानुसार कचिद् गृह्यमाणेन नामादिनेदं विशेष्यते 10 भवति, यथा दृषदमञ्चतीति तान् 'दृषञ्चः' इति, न चात्र क्वचिच तस्यैवेदं विशेषणं भवति, तथा च नामादेविशेष्यत्वे
दकारस्यासन्नो दी! नास्तीति वाच्यम् , दन्त्यस्थानसाम्येन | स्वरान्तस्य नाम्नो ह्रस्व इत्याद्यर्थे सति “षष्ठयाऽन्त्यस्य" [७.50 लूकारस्यैव दीर्घत्वात् । लुतोदाहरणं यथा-"दूरादामन्यस्य ४. १०६.] इति परिभाषासाहाय्येन स्वरान्तस्य नानोऽन्त्यस्य । गुरुवैकोऽपि लनृत्" [७. ४. ९९.] इति 'हे चैत्र हखो भवति, खरस्य विशेष्यत्वे च "क्रमो दीर्घः' [४.२:
एहि' इत्यत्र हि स्वरस्यैव लुतो भवति, तत्फलं तु "प्लुतो- | १०९.क्रमः स्वरस्य दीघों भवतीत्याद्यर्थाश्रयणान्न कापि दोषः । 15 ऽनितौ" [१. २. ३२. ] इत्यसन्धिः । ज्ञापकश्चास्य न्यायस्य | स्पष्टश्चायमर्थः “अचश्व" [पा० सू० १ २. २९.] इति सूत्रे हस्वादिविधी स्थानिनिर्देशाभाव एव । प्लुतविधौ यद्यपि महाभाष्ये । अयं च न्यायो यत्र हवदीर्धादिशब्देन हृत्वदीर्धादीनां 55 "सम्मल्यसूयाकोप०" [७. ४. ८५.] इत्यादिसूत्रे स्थानी विधानं तत्रैर प्रवर्तते नतु यत्र स्वरूपतो दीर्घादिविधानं तत्र । निर्दिष्टो दृश्यते तथापि हस्व-दीर्घयोः सहचारित्वमात्रेण प्लुत- | यथा “दिव औ सौ" [२. १. ११७.] इत्यनेन दीर्घस्वरूपस्यौ.
स्यापि न्याये पाठः । अथवा यदि कुत्रचिदन्यव्याकरणे स्थानी | कारस्य विधानेऽपि नायं न्यायः प्रवर्तते, तेन स्वरभिन्नस्य व्यञ्ज20 न निर्दिष्टः स्यात् तत्राऽपि स्वरस्य प्लुतो भवेदित्येवमर्थः पाठः, नस्य वस्य औकारादेशो भवति । एवम् “आ ढेरः", २.१.४१.]
न्यायसूत्राणामेषां सकलव्याकरणसाधारणत्वात् , यथा पाणि- इत्यनेन हखस्याकारविधानेऽपि तत्र नास्य प्रवृत्तिरिति तदादिशब्दा- 60 नीयव्याकरगे "बहिप्रेष्यश्रौषड्वौषडाबहानामादेः" [पा० न्यस्याकारो भवति, उभयत्र दीर्घह वशब्दाभ्यामविधानात् । सू० ८. २. ९१.] इति सूत्रेण आदेः प्लुतो विधीयते, स च | नन्वेवं तदर्थ यत्नः कर्तव्यो येन विज्ञायतेदं यत् संज्ञया विधाने
स्वरस्यैव यथा स्यादित्येवमर्थ तदावश्यकमिति संभावनामात्रेण | एवायं न्यायः प्रवर्तत इति इति चेत् ? न-हखो दीर्घः प्रत 25 स्वकीयतछानुसारमप्युदाहृतमिति बोध्यम् ॥ ४ ॥
इत्येवं भाव्यमानः खरः स्वरस्य स्थाने भवतीत्येवं व्याख्यानादेव .
तल्लाभात् । केचित्तु-"ननु व्यजनस्यार्द्धमात्रिकत्वेनैकमात्रत्वादि-65 *स्वरस्य ह्रस्व-दीर्घ-प्लुता:* ॥ ४॥ लक्षणानां ह्रस्वत्वादीनां प्रसङ्ग एव नास्तीति कोऽर्थोऽत्र न्यायेन ?, न_विशिषकारका न्यायेव प्रकान्तेष तदपकार मैवम्-अर्द्धमात्रिकयोः समुदाये एकमात्रत्वमपि सम्भवेत् , तथा कत्वेन बुद्ध्वपारूढ़तयाऽयमपि न्यायोऽत्रसरप्राप्त इति व्याख्या- | च प्रतक्ष्येत्यत्र क्षस्य ह्रस्वसंज्ञत्वे "हस्खस्य तः०" [४.४.
यते । अत्रेद विचार्यते-किमयं न्यायः “षष्टयाऽन्त्यस्य" । ७.११३.] इति तागमप्रसङ्ग इत्यादौ साफल्यात् । स्वरस्येत्येक30४.१०६.1 इति परिभाषाया अपवादभूतोऽथवा शेषभूत इति, | वचनोक्तेश्च तितउ छत्रमित्यत्रादुतोः समुदितयोर्द्विमात्रत्वेऽपि 70
तथाहि-क्लीबे" [२. ४. ९७.] *इत्यादौ * नपुंसकवृत्ति- दीर्घसंज्ञाया अभावात् "अनाङ्-माङः०" [१.३. २८.] त्वयोग्यतया नाम इति लब्धम् , तच्च षष्ठ्यन्तम् , तथा च । इति द्वित्वविकल्पो न स्यात्" इति वदन्ति, अपरे त्वेक्माहुः-तदे“षष्ट्याऽन्त्यस्य" [५. ४.१०६.] इत्यस्यापि विषयः, हस्ववि- | तत् परिभाषाऽसम्बद्धार्थकथनमेव, इयं हि परिभाषा हखादिविधिधायकतया अस्य न्यायस्य च, तत्र यद्ययं न्यायस्तदपवादभूत ! विषयेऽनिर्दियस्थानित्वेन स्थानिनिर्देशार्थी व्यञ्जनस्य तत्स्थानित्य35 एव स्यात् तर्हि गाःयाति यत् कुलं तत् 'गोपम्' इत्यादी गोशब्दो- प्रतिषेधार्था चेति तदीयग्रन्थे स्पष्टत्वात् , 'प्रतक्ष्य, तितउ छत्र'-75
कारस्य हवः स्यात् , सुवाक् कुलमित्यादावनन्त्यस्य 'वा' घटका- मित्यादौ हि न हखदीर्घविधानस्य विषयः किन्तु हखदीर्घसंज्ञाकारस्य च स्यात् , अतश्च तच्छेषभूत इत्यास्थ्यम् । तथा च खर-1 विषयः, तथा च नात्रैतश्यायचर्चाऽऽवश्यकी । अयमाशयःस्यान्त्यस्येत्यर्थे, अथवोभयोरपि नामविषेशणत्वात् खरान्तस्य नाम्न | खरस्येति कथनेन व्यजनस्य स्थाने हवाद्यादेशस्यैव व्यावृत्तिइत्यर्थे. गे पमित्यादावन्यस्यैव भवति,सुवाक् कुलमित्यादौ नाम्नः ! भवितुं शक्नोति न तु व्याने ह्रस्वत्वस्य, एवं स्वरस्येसेकवचने