Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 319

rrrrrrrrammmwwwwwnwmnaamannanawwanmainamaina
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । wwwwwwwwwamraumaamimomwwwmamimmom
"अथाथो संशये स्यातामधिकारे च मङ्गले । ऽर्थाः-प्रयोजनानि प्रतिपाद्यत्वेन यत्र कर्मणि तद् यथा स्यात्
विकल्पानन्तरप्रश्नकाारम्भसमुच्चये ॥" तथेति भावः । यत्नः तत्खरूपलाभहेत्वादिनिर्देशरूपः, इति मेदिनीकोशानुसार संशयाद्या बहवः, तत्रान्येषाम- | क्रियते विधीयत इत्यर्थः॥ प्राकरणिकत्वादिह प्रकरणानुसारमानन्तर्यार्थकस्यैव ग्रहणमु- प्रतिज्ञातं प्रस्तौति-वं रूपं शब्दस्येत्यादिना । शब्दानु5चितमिति संक्षिप्य निश्चिनुमः, पूर्वं च हैमशब्दानुशासन- शासने शब्दैरेव सर्वव्यवहारात् तद्बोध्यनिर्णयप्रयोजकस्य न्याय-45 शास्त्रवृत्तेरुक्तत्वात् तदनन्तरमस्य वाक्यस्योक्तत्वेन तदा- | स्यैव प्रथमं निरूपणीयत्वेनावसरप्राप्तत्वादाह-स्वं रूपमितिनन्तर्यस्यैवेह ग्रहीतुमौचिल्यात् । तथा च शब्दसाधुत्वा- शब्देन हि अर्थः प्रत्याय्यते, अर्थप्रत्यायनार्थमेव शब्दानां नुकूलसूत्राणां व्याख्यातत्वेन तत्प्रसङ्गसङ्गत्या तदुधकारकाणां प्रयोगात्, तत्र शब्दशास्त्रीयकार्याणामर्थे बाधात् शब्द एव न्यायानां स्मृतिविषयत्वे सत्युपेक्षानहत्वरूपमवश्यवक्तव्यत्वमा- | शब्दस्य बोध्यो व्याकरणशास्त्रे इति निश्चीयते, तथा च शब्देन 10 पतितमिति भावः । तथा चैतद्व्याकरणप्रवृत्त्यनन्तरमेतदुप- तदर्थकशब्दमात्रस्य ग्रहणापत्ती तत्वरूपस्य तत्पर्यायाणां तद्वि-50
कारकाणां न्यायानामनुशासनाय यत्नः क्रियत इति भावः । शेषाणां च ग्रहणे प्राप्त नियमार्थोऽयं न्यायः-यत्र शब्दग्रहणं तत्र एतेन व्याकरणप्रवृत्त्या सहानन्तर्यसम्बन्धोऽपि सूचितः। प्रयोजनं तस्य स्वरूपमेव ग्राह्यमिति । पाणिनीये तन्त्रे तु संज्ञासूत्रत्वमस्य चासन्दिग्धशास्त्रप्रवृत्तिरूपमेव । तत्र नीयते सन्दिग्धोऽर्थों निर्णय- स्वीक्रियते, संज्ञापक्षेऽपि नियमार्थत्वं संभवत्येव, देवदत्तादयो हि
मेभिरिति विग्रहे "न्यायावायाध्यायोद्यावसंहारावहाराधारदार- संज्ञाशब्दा नियमार्था एव, 'सर्वार्थप्रत्यायनशक्तियुक्तो हि 15 जारम्" [५.३.१३४.] इति सूत्रेण घत्रि न्यायशब्दो निपातितः, शब्दः, सर्वशब्दशक्तिप्रत्याय्यशक्तियुक्तश्चार्थः' इति व्यवहाराय 55
तत्रार्थनिर्णयकरणत्वरूपस्य लक्षणस्य फलितत्वेन संज्ञासूत्र-विधि- नियमः क्रियते, नियमस्वरूपं च द्विधा-'देवदत्तशब्देनायमों सूत्रादीनामप्यर्थनिर्णयानुकूलतया न्यायत्वप्रसक्तिरिति स्वाभिल- ग्राह्यः' इति 'अयमों देवदत्तशब्देनैव बोधनीयः' इति च । षितन्यायपदबोध्यप्रकृतग्रन्थप्रतिपाद्यन्यायानामेव लक्षक लक्ष- | वस्तुतस्तु सर्वेषां शब्दानां सर्वार्थवाचकत्वेऽपि तदस्मदादीनां
णान्तरमवश्याश्रयणीयम्, तत्थम्-विधिशास्त्रप्रवृत्तिनिवृत्त्यु- ज्ञानविषयो न, सर्वार्थशब्दानां विशिष्यास्मदादिभिर्ज्ञातुमश्यक्य20 पयोगिसाधुत्वाप्रकारकशक्त्यविषयकबोधजनकत्वे सति अधिकार- त्वात् , किन्तु योगिनामेव तज्ज्ञानम्, एवं च शास्त्राधिकारिणो-60
शास्त्रभिन्नत्वं न्यायत्वमिति । न्यायेन कस्यचिद् विधिशास्त्रस्य | ऽस्मदादीन् प्रति शास्त्रस्य विधायकत्वमेव न नियमार्थत्वम् , किन्तु कुत्रचित् प्रवृत्तः कुत्रचिनिवृत्तेश्चावश्यंभावेन तदुपयोगिबोध- प्रकरणादस्यैवार्थस्य शास्त्रे उपस्थितौ अर्थादेव नियमः फलतीति जनकत्वं न्यायेऽक्षतमेव, विधिसूत्रस्यापि विध्यन्तरप्रवृत्त्याद्युप- 'व्यवहाराय नियम' इत्युपपन्नं भवति । ननु रूप-रूपिणोरत्र भेदा
योगित्वस्य सत्त्वात् तमिवृत्तये साधुत्वाप्रकारकेति बोधविशेषणम् , | भावात् शब्दस्येति षष्ठयनुपपन्ना, संज्ञा-संझिसम्बन्धश्चानुपपन्न 25 अधिकारसूत्राणां “भवे" [६. ३. १२३.] इत्यादीनामपि इति चेत् ? सत्यम्-' रूपशब्देन "कल्यमेरेयण" [६.१.१७.65
विधिशास्त्रप्रवृत्त्युपयोगिसाधुत्वाप्रकारकबोधजनकत्वेन तद्वया- | इत्यादिसूत्रगृहीताग्निशब्दादिनिष्ठाग्निशब्दत्वादिकं शुकसारिकापुरु. वृत्तयेऽधिकारशास्त्र भिन्नत्वमिति विशेषणम् ॥
| षोदीरितभिन्नशब्दव्यक्तिसमवेत सामान्यमभिधीयते, तथा.चानेतान् न्यायान् विशिनष्टि-ये स्विति । शास्त्रे स चता | कसमवेतत्वं सामान्यलक्षणघटकं न दुर्लभम्, न च शुक्रसारिकालोकप्रसिद्धाश्चेति-अनेन तेषां न्यायानां स्वकल्पितत्वनिरा-ध्रुच्चारणेच्चारणक्रियैव भिद्यते न शब्द इति वाच्यम् , ताल्वादि30 सपूर्वक शास्त्रप्रक्रियोपयोगित्वं सूचितं भवति, तथा च व्याकरण- | व्यापाररूपस्योचारणस्य श्रवणानहत्वेन शब्दश्रवणानन्तरं जाय-70 - सूत्राणां नव्यत्वेऽपि न्यायरूपाणामेषां व्याकरणान्तरेष्वपि व्यव- मानवक्तृविशेषानुमानानुपपत्तेः, उदात्तत्वादिविरुद्धधर्माध्यासाच हृतत्वेन परम्पराप्राप्तत्वेन चिरन्तनत्वमित्यपि व्यक्तं वेदितव्यम् । भेदसिद्धेः, वर्णनिष्ठत्वेन प्रतीयमानानामुदात्तत्वादीनां ध्वनिनिष्ठ'शास्त्रे इत्यनेन प्रकृतव्याकरणशाने इत्यवगन्तव्यम् , तेन त्वकल्पने मानाभावादिति भावः । तथा च रूपशब्दस्य सामा
लोकप्रसिद्धानामपि सूचीकटोहन्याय-काकाक्षिगोलकन्याय-डमरु- न्यार्थकत्वे 'व्यक्तः सामान्यं संज्ञा' 'सामान्यस्य वा व्यक्तिः' 35 कमणिन्याय-घण्टालालान्यायादीनामिहासंगृहीतत्वेन न न्यूनता, ! इति व्याख्याने कामचारः। अयमाशयः-खशब्द आत्मीयत्वेन 75
तेषां शास्ने सूचितत्वाभावात् ; यद्यपि भवत्येवैषामपि क्वचिदव- रूपेण व्यक्तिबोधकः; एवं च शब्दस्य तत्तजातिविशिष्टस्य खसरेऽत्राऽपि शास्त्रे समुपयोगस्तथापि तेषां प्रकृतशास्त्रेऽनुल्लिखि- | व्यक्तिः, रूप-सामान्यसंज्ञकमिति प्रथमव्याख्यानाभिप्रायः, तत्वेन तदसंग्रहेऽपि न हानिः । लोकसिद्धाश्चेति-लोकश्चैह | शब्दस्य रूपमुद्दिश्य स्वमित्यनेन व्यक्तिसंज्ञकत्वं विधीयते इति व्याकरणप्रवर्तकप्रामाणिकाप्तजनसमुदाय एव, तत्र प्रसिद्धत्वेन | द्वितीयव्याख्यानार्थः । एवं चोपपद्यते सामानाधिकरण्यम् , तथा 40 तेषामप्रामाणिकत्वशङ्कानिरासः । तदर्थमिति-ते न्याया एवा- | च व्यक्तिः कार्य प्रतिपद्य माना सामान्यप्रतिबद्धव प्रतिपद्यते,80