Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 318

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
इत्यत्र मुख्यः “ख्यांक प्रकथने” इति ख्याधातुः, "चक्षिक योरपि दाव्-दैवोर्ग्रहः सिद्धः, अनित्यताज्ञापकं तु “प्राज्ञश्च' व्यक्तायां वाचि" इति चक्षधातोः "चक्षो वाचि०" [४. ४. [५.१. ७९.] इत्यस्य वृत्ता दहात दारूपमबह ग्राह्य' ४.] इत्यनेनादेशभूतश्चेति द्वावपि गृह्येते, उभयोरपिख्यारूप- | मिस्युक्तिः।" इति । स्वाविशेषात् , अन्यथा गौणमुख्यन्यायादरे “ख्यांक" धातोरेव अत्रेद वक्तव्यम्-प्रथमांशस्यानित्यत्वज्ञापने न किञ्चित् 5 ग्रहणं स्यात्, कृत्रिमाकृत्रिमन्यायादरे चादेशभूतस्यैव ग्रहण फलम् , अनेन न्यायेन हि शब्देनार्थे समुपस्थापिते तस्य 45 स्यादिति नोभयोग्रहणं स्यात्, तथा च गाः संख्याति संचष्टे ! ग्रहणमेव वारणीयम् , तदनित्यत्वे चार्थोऽपि गृह्यतेत्येवायात वेत्युभयोरर्थयोः 'गोसंख्यः' इतीष्टं रूपं न सिध्येत् । अत्र स्यादिति प्रकृते "उत्स्वराधुजेरयज्ञतत्पात्रे" [३.३. २६.1 न्यायेंऽशद्वयं-'शब्दस्य स्वं रूपं बोध्यम्' इति 'अशब्दसंज्ञा' इति सूत्रे कथमनित्यणिचो युजेर्वारगं सिद्धं स्यात् , किञ्च
इति च, तन्त्र प्रथमेंऽशे “नदीभिर्नानि" [३. १.२७] इति तत्सूत्रवृत्तौ युनक्तेरिति स्पष्ट निर्दिष्टतया तथैवोदाहृततया च 10 सूत्रस्थं बहुवचनं ज्ञापकम् , तद्धि, नदीशब्दस्यैव ग्रहणं मा | न तस्य ग्रहणमिहेष्टमित्यत्र तदेव विनिगमकम् । यच्च तत्र 60
भूत् किन्तु नदीविशेषाणामपि ग्रहणं यथा स्यादित्येवमर्थम् , ! ज्ञापकमुपन्यस्त “पूट-क्लिशिभ्यो नवा" [४. ४. ५५.] इत्यएतव्यायाभावे तु एकवचननिर्देशेऽपि नदीवाचकस्य सर्वस्य त्रत्यं बहुवचनं तदपि न समीचीन मिति प्रतिभाति, तदंशग्रहणे सिद्ध बहुवचन निर्देशो व्यर्थः स्यात् , सति चास्मिन् । सत्त्वेऽपि यथा क्लिश्यति-क्तिनात्योरुभयोः क्लिशिरूपत्याव्य
नदीशब्दोऽशब्दसंज्ञात्वेन स्वरूपस्यैव बोधकः स्यादिति बहु-भिचारादभयोग्रहणं भविष्यति तथैव तदभावेऽपि विनिगम15 बचनग्रहणसामर्थ्यात् तद्विशेषाणां सर्वेषां ग्रहणं सिध्यति, | नाविरहेणोभयोर्ग्रहणं साध्यते, तच्च बिनापि बहुवचनं सिध्य-5 तथा च "संख्या समाहारे" [३. १. २८.] इत्युत्तरसूत्रेण ! त्येवेति न तदनित्यत्वज्ञापनार्थ बहुवचनस्यावश्यकता, "क्लिशिच् पञ्चानां नदीनां समाहार इत्यर्थे यथा पञ्जनदमित्यत्राव्ययीभाव- | उपतापे" इति दिवादिपठितस्येकारानुबंधत्वेन तस्यैवेह क्लिशिसमासो भवसि तथैव द्वयोर्यमुनयोः समाहारो द्वियमुनं तिसृणां ! रूपत्वेन ग्रहणं स्यात्, न तु श्यादिषु "क्लिशौशू विबाधने"
गङ्गानां समाहारः त्रिगङ्गमित्यादावपि भवति । द्वितीयांशज्ञापकं इत्यौकारानुबन्धत्वेन पठितस्य तदनुबन्धकग्रहणे नातदनु20 तु "स्वरादुपसर्गादस्ति कित्यधः"[४. ४. ५. ] इत्यत्र धाप- | बन्धकस्य ग्रहणम् इति न्यायेनेति तद्वारणाय बहुवचनमिति 60
युदासः, ॐस्त्र रूपम्०* इति न्यायेन दाशब्देन स्वरूपस्यैव प्रतीयते । यच्च द्वितीयांशानित्यत्वज्ञापकमुपन्यस्तं तदपि न ग्रहणे तु धाधातोर्ग्रहणमिह प्राप्तमेव नेति तत्पर्युदासो व्यर्थ ! साधु क्वचिदन्यत्र फलाभावात् , ज्ञापनं हि न केवल स्वसाएव, सति च शब्दसंज्ञाविषये स्वरूपग्रहणाभावज्ञापने दाशब्देन । र्थक्यायैव भवति, किन्तु विषयान्तरे फलार्थन् , तस्य चानुप
"अवौ दा-धौ दा" [३. ३. ५.] इति सूत्रेण सङ्केतितयो- लम्भेन ज्ञापनानौचित्यात् । प्रत्युत वृत्तौ ज्ञाख्यासाहचर्येण 25 र्दा-धोर्ग्रहणे प्रसक्ते धापर्युदासः सार्थको भवति । प्रथमांशफलं दारूपग्रहणस्य साधनेनास्यांशस्य सत्त्वमेवानुमीयते, एतदभावे 65
तु "कल्यग्नेरेय" [६. १. १७] इति सूत्रेऽग्निशब्दस्यैव हि स्वत एव दारूपस्य ग्रहणं स्यात् । न ह्यपवादेनोत्सर्गस्याग्रहणं न तु तत्पर्यायाणाम् , एवमन्यान्यपि फलानि समुदा-| नित्यत्वं ज्ञाप्यते; तथा चोभयांश नित्यत्वमेव, यदि च क्वचित् हरणीयानि, द्वितीयांशज्ञापनफलं तु कर्मादिसंज्ञासु स्वरूपा- | स्वरूपस्य तदर्थकस्य च ग्रहणमिष्ट तर्हि* क्वचिदुभयगतिः इति ग्रहणमिति ॥
न्यायस्यैव शरणीकरणीयत्वमित्यन्यत्र विस्तरः ॥ १॥ 30 अन्न केचित्-उभयोरप्यंशयोरनित्यत्वं ज्ञापयन्ति तत्फलं च
त०--परमकारुणिकः श्रीमान् भगवान् हेमचन्द्रोचार्यः 70 प्रदर्शयन्ति, तथा हि--"अस्य चाद्योंऽशोऽनित्यस्तेन "उत्स्व- स्वल्पायासेन पदसाधुत्वावबोधकं संस्कृतशब्दानुशासनं सप्तभिरराघुजेरयज्ञतत्पात्रे" [३. ३. २६.] इत्यत्र "युजादेर्न वा” ध्यायैः संगृह्य तदुन्वितान् न्यायानपि वरूपतः संजिघृक्षुरादावित्थं [३. ४. १८. ] इत्यनेन विकल्पितणिचश्चौरादिकयुजेर्णिचो- भूमिकामाह-“अथ ये तु शास्त्रे सूचिता लोकप्रसि
ऽभावपक्षे युजिरूपसंभवेऽपि न ग्रहणम् । अनित्यतायाज्ञापर्क जाश न्यायास्तदर्थ यतः क्रियते" इति । अन्न अथेत्ययं 35तु “पूक्तिशिभ्यो नवा" [४.४.४५.] इत्यत्र बहुवचनम्, शब्दः किमर्थक इति विचारणीयम्, न च मङ्गलार्थः, 75 तद्धि क्लिश्यति-क्लिश्नात्योर्ग्रहणार्थ न्यस्तम्, एतच्यायांशानित्यत्वे "ओङ्कारश्वाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । च तयोरुभयोरपि क्लिशिरूपसद्भावाद् बहुवचन विनापि ग्रहणं कण्ठं भित्त्वा विनिर्यातौ तस्मान्माङ्गलिकावुभौ ।" [ ] सिध्यतीति कुतस्तदर्थ बहुवचनं प्रयुज्यतेति । द्वितीयांशोऽप्य- इत्युक्ततया तस्य मनलार्थत्वसिद्धेरिति वाच्यम्, अन्यार्थ
नित्यः, तेन "प्राज्ज्ञश्च [५.१.७९.] इति "दश्चाङ" [५. मानीयमानोदककुम्भवत् अर्थान्तरबोधनाय प्रयुक्तस्यैवाथशब्दस्य 40१. ७८.] इति पूर्वसूत्राद्द इत्यनुवृत्त्या दासंज्ञवददासंज्ञ- मङ्गलार्थत्वस्य शास्त्रकारव्यवहारविषयत्वात् । अथशब्दार्थाश्च- 80