Page Text
________________
158
(રજી મંત્રીને વશ કરીને રાજાનું દર્શન કરવાનો ઉપાય
બલિ પૂછે છે કે-હે પિતાજી,એ બળવાન મંત્રી કયા ઉપાયથી જીતી શકાય? અને તે મહા-પ્રબળ મંત્રી કોણ છે? વિરોચન કહે છે કે-એ મંત્રી કદી પણ જીતી શકાય નહિ તેવી સ્થિતિવાળો છે, તો પણ તે સહેલાઈથી જીતી શકાય તેમ પણ છે, તે ઉપાય હું તને કહું છું તે તું સાંભળ.
એ મંત્રી (મન) ને "યુક્તિઓથી પકડવામાં આવે તો તે ક્ષણ-માત્રમાં વશ થઇ જાય છે, પરંતુ તેને યુક્તિ વગર પકડબ્લામાં આવે તો તે કાળોતરા નાગની પેઠે પકડનારને જ બાળી નાખે છે. જેઓ તે મંત્રીને બાળકની પેઠે રમાડીને થોડા થોડા વિષયો દઈ ને પણ-વારંવાર તે વિષયોમાં દોષ દેખાડીને) "યુક્તિઓથી વશ કરે છે, તેઓ તે રાજા (આત્મા) નું દર્શન કરીને રાજપદ (મોક્ષ) ને પ્રાપ્ત થાય છે.
(વળી એમ પણ છે કે-જો) એ રાજા (આત્મા) નું દર્શન થાય તો તે મંત્રી (મન) વશ થઇ જાય છે. (અને ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે એમ પણ છે કે જો તે મંત્રી વશ થાય તો રાજાનું દર્શન થાય છે. એટલે કે-એમ પણ કહી શકાય કે, જ્યાં સુધી રાજાનું દર્શન ન થયું હોય ત્યાં સુધી મંત્રી જીવાતો નથી, અને જ્યાં સુધી મંત્રી જીત્યો ના હોય ત્યાં સુધી રાજાનું દર્શન થતું નથી.
રાજાનું દર્શન ના થાય ત્યાં સુધી તે મંત્રી ઘણાં દુઃખો આપ્યા કરે છે, એટલે કે-મંત્રીને જીત્યો ન હોય ત્યાં સુધી રાજા અત્યંત અદૃશ્ય થઈને રહેલો હોવાથી,દુઃખો આવ્યા કરે છે. આથી અભ્યાસ કરીને રાજાનું દર્શન અને મંત્રીનો પરાજય-એ બંને (કાર્ય)નો એકસાથે આરંભ કરવો જોઈએ.
હે પુત્ર, તું ધીરેધીરે અભ્યાસ-રૂપી પુરુષ-પ્રયત્ન કરીને રાજાનું દર્શન અને મંત્રીનો પરાજયએ બંનેનું સંપાદન કરીશ તો -યંત્રના અભ્યાસના) મહિમાને લીધે તું શુભ દેશ (મોક્ષ) ને પ્રાપ્ત થઈશ. અને અભ્યાસ સફળ થતા,જો તું તે રાજા (આત્મા) ના દર્શન ને પ્રાપ્ત થઈશ, તો ફરીવાર તારે જરા પણ શોક કરવાનો રહેશે નહિ.
જેમના સંપૂર્ણ સંસારિક પરિશ્રમો શાંત થયા છે, જેમનું અંતઃકરણ નિત્ય પ્રફુલ્લિત રહે છે, અને જેમના સમગ્ર સંશયો ટળી ગયા છે, તેવા પુરુષો જ તે દેશ (મોક્ષ) માં સ્થિતિ કરે છે. હે પુત્ર, એ કયો દેશ છે? એ કયો રાજા છે? અને એ કયો મંત્રી છે?તે વિષે સ્પષ્ટ ફોડ પાડીને હવે તને કહું છું.
મેં તને જે "દેશ" કહ્યો-તેને સઘળાં દુઃખોનો નાશ કરનારો "મોક્ષ" સમજવો. જે "રાજા" કહ્યો-તેને મન આદિથી જાણવામાં નહિ આવતો-મોટા ઐશ્વર્ય-વાળો "આત્મા" સમજવો. અને જે ચતુર "મંત્રી" કલયો છે-તેને-બીજો કોઈ નહિ પણ "મન" છે એમ સમજવું.
જેમ માટીનો પિડો ઘડા-રૂપે પરિણામ પામે છે-તેમ મન જ જગત-રૂપે પરિણામ પામ્યું છે. જેમ માટીના પિડામાં,ઘડો સૂક્ષ્મરૂપે રહે છે, તેમ મનમાં જગત સૂક્ષ્મ-રૂપે રહે છે. એ મન જીતાય તો સઘળું જીતાઈ જાય છે પણ એ મન જીતવું બહુ કઠિન છે, તે તો "યુક્તિઓથી જ જીતાય છે.
બલિ પૂછે છે કે એ મન ને દબાવવાની જે યુક્તિ હોય તે પ્રથમ સ્પષ્ટ રીતે આપ મને કહો. વિરોચન કહે છે કે સઘળા "વિષયો" ઉપર સર્વથા "સ્પૃહા" (આશા.ઈચ્છા કે આસક્તિ) રાખવી નહિ. એ જ મનને જીતી લેવાની ઉતમ "યક્તિ" છે.એ યક્તિ જેવી બીજી કોઈ જ યક્તિ નથી. આ યુક્તિ અત્યંત દુર્લભ પણ છે અને અત્યંત સુલભ પણ છે.
| SR No. | 008126 |
| Book Title | Yog Vaasishtha Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Anil Pravinbhai Shukla |
| Publisher | Anil Pravinbhai Shukla |
| Publication Year | 2014 |
| Total Pages | 301 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Other |
| File Size | 6 MB |