________________
અંબુભાઈએ બધું લખાણ આંખ હેઠળ કાઢી વિષયાનુબદ્ધ પણ કરી આપ્યું.
ડાયરીના સમગ્ર લખાણનું મધ્યબિંદુ જો કાંઈ હોય તો તે મુનિશ્રીના ‘વિશ્વમયતા’ના સિદ્ધાંતનું છે. શ્રી બલવંતભાઈએ ‘વિશ્વમયતા’ની દીક્ષા મુનિશ્રી પાસેથી લીધી અને તે દીક્ષાને અનુરૂપ તેમનું જીવન બને તે માટે અવારનવાર મુનિશ્રીએ તેમને માર્ગદર્શન આપ્યું. આ ‘વિશ્વમયતા' શું છે તેની ચર્ચા આ ડાયરીઓમાં અવારનવાર જોવા મળે છે જે મુનિશ્રીના બીજા સાહિત્યમાં મળવા સંભવ નથી. આથી વિશ્વમયતાના સિદ્ધાંત માટે અહીં બે શબ્દો કહીએ તો અસ્થાને નહિ કહેવાય. જૈન સિદ્ધાંત મુજબ આ સમગ્ર વિશ્વ (બ્રહ્માંડ) એક અત્યંત વ્યવસ્થિત તંત્ર છે અને ચરા-ચર સમગ્ર સૃષ્ટિ તે તંત્રના એક ભાગરૂપે જ તેના સ્વતઃ સંચાલિત નિયમો મુજબ જ ચાલે છે. માણસ આ તંત્રનો એક ભાગ છે. કોઈપણ તંત્રને જો વ્યવસ્થિત અને સરળ ચલાવવું હોય તો તે તંત્ર કે યંત્રના દરેક ભાગે પોતાનું કામ વ્યવસ્થિત અને સરળ રાખવું જોઈએ. દા.ત., ગમે તેવું વિશાળકાય યંત્ર હોય જેમાં મોટાં ચક્રો ગતિમાન થતાં હોય અને જેની યાંત્રિક રચના અટપટી હોય, પરંતુ તેનો એક નાનો સરખો ભાગ એક સ્ક્રૂ કે એક ચાકી વ્યવસ્થિત કામ ન કરે તો આખું યંત્ર અટકી પડવાનો સંભવ ઊભો થાય. તે જ રીતે આ વિશ્વયંત્રના એક નાના ભાગરૂપે આપણે યંત્રને અનુરૂપ વ્યવસ્થિત જીવન ન જીવીએ અને આપણી જાતને મહાયંત્રના ભાગરૂપે ન ગણીએ તો તેની વિપરીત અસર આખા યંત્ર ઉપર થવાની જ. મારી સમજ પ્રમાણે વિશ્વમયતા પાછળનો આ તર્ક છે. સત્ય, અહિંસા, અસ્તેય, અપરિગ્રહ અને બ્રહ્મચર્ય તે પાંચ સિદ્ધાંતો જે આ વિશ્વતંત્રના પાયા છે તે લક્ષમાં રાખી માનવજીવનનો વ્યવહાર ચાલે તો આ વિશ્વતંત્રની જે વિષમતાઓથી પણે પીડાઈએ છીએ તે વિષમતાઓ દૂર થઈ જાય તેમાં કોઈ શંકા છે ? આથી ‘વિધતા’ શીખવે છે કે આપણે આપણી તમામ પ્રવૃત્તિઓમાં સમગ્ર વિશ્વને લક્ષમાં રાખીને વિશ્વયંત્રના એક હિસ્સા તરીકે વિશ્વમય થઈને વર્તન કે વ્યવહાર કરવો, વિશ્વયંત્રનો કોઈ એક ભાગ કે હિસ્સો બીજા ભાગ કે હિસ્સા કરતાં વધુ અગત્યનો છે તેવી માન્યતા જ ભૂલભરેલી છે તેવું એક વાર સમજાઈ જાય તો અહિંસા, સત્ય આપોઆપ પ્રગટે, અને વ્યક્તિગત જીવન સમાજગત બન્ને આથી વિશ્વમયતાને મુનિશ્રીએ જે અગત્ય આપી છે તે તદ્દન યોગ્ય છે.
ડાયરીના લખાણોમાં ઘણી જ વ્યાપક કાપકૂપ કર્યા બાદ આ પુસ્તક વાચક સમક્ષ આવે છે. પરંતુ જે કાંઈ વાચક સમક્ષ આવે છે તેમાંથી એક હકીકત ઘણી
8
