________________
છે. માણસ જાત સતત પોતાને એ પૂછતો રહે છે. બન્ડ રસેલે પોતાની "હિસ્ટરી ઑફ વેસ્ટર્ન ફિલોસોફી”ની પ્રસ્તાવનામાં આ પ્રશ્નોને ફિલોસોફર્સ નૉમેન્સ લેન્ડ તરીકે ઓળખાવ્યા છે. એટલે કે ફિલોસોફર્સનું આ નધણિયાતું ખેતર. હું કોણ છું? જે જવાબ હોય તે આપો. તમારે જે આપવો હોય તે આપો હું કોણ છું? તો કહું “હું યશવંત શુક્લ છું. એ સાચો જવાબ નથી એ કદાચ મને ચોટલું, વળગાડેલું એક નામ છે. એટલે ખરું જોતાં યશવંત શુકલનો કોઈ અર્થ મારા અસ્તિત્વ સાથે કે વ્યકિતત્વ સાથે નથી બંધાયો. માત્ર હું ખોવાઈ ન જાઉ એટલા માટે અને ઘેર સલામત પાછો ફરું એને માટેની આ વ્યવસ્થા છે. હું કોણ છું? કયાંથી આવ્યો છું? કયાં જવાનો છું? અને હજી વધારે કિમિદમ્ સરવમ્” આનો પૂરો ને પાકો જવાબ નથી. જેનો જવાબ જડે નહીં તેની શોધ ચાલે. એટલે કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે ફરિયાદ કરી "વ્હેર રોડ્ઝ આર મેઈડ, આઈ લૂઝ માય વે" "જ્યાં રસ્તાઓ ઝાઝા છે, ત્યાં હું ભૂલો પડું છું.
આ ચાર મuપ્રશ્નો છે તો શું જવાબ જડે નહીં ત્યાં સુધી બેસી રહેવું આપણે? અત્યાર સુધીમાં જે ઉત્તરો રજૂ થયા છે અને આપણે વર્કિંગ હાઈપોથીસીસ” કામચલાઉ અનુમાનો કહીશું. આ પછી શોધ આગળ ચલાવો. આપણે સાચા પંથેથી પાછા નહીં વળીએ તો હજી વધારે સાચો પંથ જડશે. પણ જો એમ કહો કે આ તો બધાં ગપ્પાં છે અને પાછા વળી ગયા તો તમને કશું મળે નહીં. એટલે મુખ્ય પ્રશ્ન આ છે : તમને સત્યની ખરેખર લગની છે ખરી? આ વિશ્વનું રહસ્ય શોધવાની, આ વિશ્વનો સર્જનહાર શોધવાની જો ખરેખરી લગની હોય તો જે ધર્મો રચાઈ ગયા છે એના નિષ્કર્ષોનો અભ્યાસ કરો, અને તમારી શોધ જ હોય તો અંદર ઉમેરો.
આ રીતે આપણે જો ચાલીએ તો ઉપાસનાને અવકાશ છે. બૌદ્ધિકો અને વૈજ્ઞાનિકો તો કહેવા લાગશે કે જ્યાં કાર્ય હોય છે ત્યાં કારણ હોય છે. કારણ વગર કાર્ય સંભવતું નથી. તો આ જે અનંત વિશ્વ છે એનું કારણ શું? એના કારણની પાછળ પાછળ જતાં, કારણનું કારણ અને તેનું કારણ શોધતાં જેને ઉપનિષદો "કારણમ્ કારણાના” કહે છે તેની શોધ કરવા જતાં, આપણને જે કંઈ અણસાર આવે છે, જે કંઈ અનુમાન બાંધવાનું મન થાય છે, એને આપણે વર્કીગ હાઈપોથીસીસ' કહી. એને ઈશ્વરનું નામ આપી શકાય છે. ઈશ્વરનો અર્થ તો એક બીજાને સમજીએ
