________________
૪૧૦
ગીતા દર્શન
આ તો દાંતથી ભાગ્યો, મેં વિસ્તાર વિભૂતિનો. ૪૦ વિભૂતિમાંનું શ્રીમાંનું, ને ભવ્ય સત્ત્વ જે કંઈ; સર્વ તું જાણ, મારા જ તે જ અંશ થકી થયું.
૪૧ અથવા એ બહુ જાયે, તારે શું કામ ? અર્જુન !
એક અંશથી આ આખું, વિશ્વ હું ટેકવી રહ્યો. ૪ ૨ હે (ઊજળા) અર્જુન ! (વળી જેમ દેહધારીમાં હું હતો, છું અને રહીશ, તેમ) સૃષ્ટિઓનાં આદિ, મધ્ય અને અંત પણ હું જ છું. (બધી) વિદ્યાઓમાં અધ્યાત્મવિદ્યા (શ્રેષ્ઠ છે, કારણ કે એ વિદ્યા હોય તો બધી વિદ્યાઓ હાથ લાધી જાય, પણ એક અધ્યાત્મવિદ્યા જ ન હોય અને બીજી બધી વિદ્યાઓ હોય, તો તે બધી વિદ્યાઓ એકડા વગરનાં મીડાં જેવી શૂન્ય છે. માટે તે) હું છું. વાદીઓનો વાદ (જવાદ કે ચર્ચામાં જિજ્ઞાસા અને સત્યાય છે, તે વાદ કે ચર્ચા) હું છું.
સમાસોમાં તંદુ (વ્યાકરણના સમાસશાસ્ત્રમાં ઠંદ્ર મુખ્ય છે, માટે તે) હું છું. અક્ષરોમાં અકાર (વ્યંજનો અને સ્વરો બને અક્ષર કહેવાય છે, પણ વ્યંજનોને સ્વરનો જ આધાર છે, અને સ્વરોમાં અકાર એ આદિ સ્વર છે, માટે તે અકાર) હું છું. અક્ષય (કદી ક્ષણ ન થનારો અવિનાશી) કાળ (ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય; એમ છૂટક નહિ પણ અખંડ કાળદ્રવ્ય લઈએ તો તે અક્ષય છે, અને એના વિભાગ થઈ શકતા નથી. તે દ્રષ્ટિએ કાળ અવિનાશી છે, માટે તે) હું છું. સર્વવ્યાપી આધારપાત્ર, ધારણપોષણ કરનાર જે તત્ત્વ દેખાય છે, તે હું છું.
સર્વને લઈ જનાર મૃત્યુ હું છું. (તેમ જ મરી ગયેલા પાછા જન્મવાના છે. તે) ભવિષે થનારની ઉત્પત્તિ (પણ) હું જ છું; સ્ત્રી જાતિને વિષે* (સામાન્ય રૂપે). કીર્તિ, શ્રી, વાણી, સ્મૃતિ, મેઘા(બુદ્ધિ), ધૃતિ (ધીરજ) અને ક્ષમા(દખાય છે, તે મારે લીધે. માટે તે) હું છું. (અહીં આપેલી ધૃતિ અને ક્ષમા એ આત્મગુણના અર્થમાં નથી, પણ સ્ત્રીઓને જે પુણ્યસંપત્તિ સહજ છે તે બતાવતા સામાન્ય ગુણોના અર્થમાં છે. સ્ત્રીઓમાં લજ્જા, શોભા, વાણી, માધુર્ય, યાદશકિત, નાની વયમાં સમજણ, ધીરજ અને સહનશીલતા, કુદરતી રીતે જ હોય છે.)
સામોમાં બહસામ(મોટો સામ ઉચ્ચ ગણાય છે, તે) હું છું. છંદોમાં (ગાયત્રી છંદ સર્વોત્તમ ગણાય છે, માટે) ગાયત્રી છંદ હું છું. માસોમાં માગસર માસ (આરોગ્ય માટે શરદતુ સારી છે, માટે શરદનો અંતિમ માસ, માગસર) હું છું.
