________________
s
ગીતાદર્શન
સ્વધર્મ સમજી તારે, અચકાવું ઘટે નહીં;
ધર્મયુદ્ધ સમું શ્રેય, ક્ષત્રિયને ન કો, બીજું. ૩૧ પૃથાના પુત્ર ! તું એમ કહી ગયો હતો કે, હું મારો ધર્મ સમજવામાં મૂઢ થઈ ગયો છું માટે મને તમે દોરવણી આપો. તો હવે હું તને કહ્યું કે તારા વર્ણાશ્રમ ધર્મની દૃષ્ટિએ પણ યુદ્ધ એ જ તારો સ્વધર્મ છે, માટે) સ્વધર્મને સમજીને પણ તારે પાછું હઠવું યોગ્ય નથી. (કારણ કે ધર્મયુદ્ધ કરતાં ક્ષત્રિયને” માટે બીજું કોઈ વધુ શ્રેયસ્કર કાર્ય નથી.
નોંધ:-ગીતાજીનો ખરો મુદ્દો જ આ છે. અર્જુનને માટે આ ઈમયુદ્ધ છે, અને તેથી એને એમાં જોડાયા વગર છૂટકો નથી. અહીં શ્રીકૃષ્ણ મહાત્માએ વર્ણાશ્રમની દૃષ્ટિએ સ્વધર્મ' કહ્યો છે; પણ વર્ણની વ્યવસ્થા તેઓ ગુણકર્મવિશિષ્ટ માને છે, જન્મ વિશિષ્ટ નહિ, એ વાત ન ભૂલવી જોઈએ. વળી એમનો અસલ મુદ્દો તો એ જ છે કે, સ્વધર્મ' એટલે માત્ર (ક્ષત્રિય ધર્મ) નહિ પરંતુ સ્વધર્મ એટલે આત્મધર્મ. અર્જુનના આત્માની ભૂમિકા માટે આ ધર્મયુદ્ધ હતું માટે એમણે એને માટે એ “ધર્મે કહ્યું છે, જ્યારે દુર્યોધન સુધ્ધાં ક્ષત્રિય જાતિમાં જન્મ્યા હોવા છતાં એમને માટે આ યુદ્ધ ધર્મ નહોતું, એટલે ક્ષત્રિય જાતિ પરત્વેનો એ કથિતાશય નથી પણ ક્ષાત્રના ગુણ પરત્વે ધર્મ કહો તો એ વધુ બંધબેસતું છે. આ રીતે દરેક સાધક પોતપોતાની ભૂમિકા તપાસીને પોતાનો ધર્મ નક્કી કરી શકે. જેમ અર્જુનને એક તરફથી કુબધર્મ અને બીજી તરફથી વર્ણધર્મ અથવા આત્મધર્મ એ બે વસ્તુઓ સામે આવી ત્યારે શ્રીકૃષ્ણ મહાત્માએ કહ્યું : વર્ણધર્મમાં કુટુંબધિર્મ સમાઈ જાય છે. તેવી જ રીતે આત્મધર્મમાં સર્વ ધર્મો સમાઈ જાય છે. આત્માર્થે પૃથિવી ત્યજત” એ વચન પ્રમાણે તારા આત્માને જ. પણ આત્મા શબ્દથી અર્જુન ન સમજ્યો એટલે એને ક્ષાત્રધર્મની સહેલી કસોટી આપીને પોતાના અંતરને કસવા કહ્યું. બે પ્રસંગો જ્યારે એવા આવી પડે કે જે પરસ્પર વિરુદ્ધ લાગતા હોય ત્યારે મુખ્ય પ્રસંગને મહત્ત્વ આપવું, ગૌણને ગૌણત્વ આપવું એવું અહીં સુધીનું ગીતારહસ્ય છે.
* ક્ષત્રિયનાં કર્મોમાં યુદ્ધમાંથી પાછા ન હઠવું” એ પણ એક કર્મ ગણાયું છે. જુઓ ગી.અ.૧૮મો માટે બીજું કોઈ વધુ શ્રેયસ્કર કાર્ય નથી).
