________________
અધ્યાય બી.
૪૩
संजय उवाच एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परंतपः । न योत्स्य इति गोविंदमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ||९||
સંજય બોલ્યા: હૃષીકેશ પ્રતિ એમ, ગુડાકેશ પરંતપ;
બોલી નહિ લઉં' એવું, વદી અંતે થયો ચૂપ.(૯). (રાજનું એમ ધૃતરાષ્ટ્રને) સંજયે કહ્યું -
આ પ્રમાણે હૃષીકેશને કહીને ગુડાકેશ અને પરંતપ છે (અર્જુન) ગોવિંદ ! માટે હું લડવાનો નથી” (એમ છેલ્લું વાકય) બોલીને ચૂપ થઈ ગયો.
નોધ : દૂષીકેશ અને ગોવિંદ એ વિશેષણો ઈદ્રિયોના સ્વામી અંતરાત્માને યથાર્થ લાગુ પડે છે. અને 'ગુડાકેશ' તથા પરંતપ” એ વિશેષણો સાવધાન અને તપસ્વી મનને લાગુ પડે છે.
तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत | सेनयोरुभयोर्मध्ये विषिदंतमिदं वचः ||१०|| હસતા હોય એ પેઠે, હૃષીકેશે સુવાકય આ;
રાજનું! બે સૈન્યની વચ્ચે, તે પેદવંતને કહ્યું. (૧૦) હે રાજન્ ! બે સૈન્ય વચ્ચે ખિન્ન થઈ બેઠેલા(એવા અર્જુન)ને (જોઈને) જાણે જરા હસતા ન હોય (એવું મુખ કરીને) હૃષીકેશે આ પ્રમાણે કહ્યું:
નોંધ : અર્જુનનો ખેદ અને શ્રીકૃષ્ણનું હસવું... એ વાત વાચકને બેહૂદી લાગશે કે "શું રોનારનાં આંસુ લૂછવાને બદલે ત્યાં હસવું છાજે ? એ તો નિર્દયતા ગણાય ! " પણ અહીં આ રીતે એ લક્ષણ લાગુ પડે તેમ નથી. કારણ કે અર્જુન સારી પેઠે જાણે છે કે પોતા પ્રત્યે શ્રીકૃષ્ણને ભારે દયા છે; અર્જુનનો પ્રસંગ જ જુઓને ! એ એક તરફથી એમ કહે છે કે, "મારું શ્રેય શામાં છે તે મને કહો અને મને દોરો. હું તમારે શરણે આવી તમારી શિષ્યવૃત્તિ સ્વીકારું છું.” અને વળી બીજી તરફ કહે છે કે, "પણ જો જો હોં, હું યુદ્ધ તો નહિ કરું.” કેવી બેહૂદી વાત ! આ સાંભળીને જ એમણે
પ્રજ્ઞાવાદ' શબ્દમાંથી મધુસૂદન' નામના ગીતા-વિચારકે પ્રજ્ઞાઅવાદ’ એવો પદચ્છેદ કરી તું પ્રજ્ઞ (ડાહ્યો) છે છતાં પ્રજ્ઞ ન બોલે, એવું બોલી રહ્યો છે એવો અર્થ પણ ઘટાવ્યો છે. પણ પ્રસ્તુત સ્થળે એ બરાબર ઘટતો નથી કારણ કે શ્રીકૃષ્ણ મહાત્માને તો એમ કહેવું છે કે તું વાણીમાં જ્ઞાનીને મોઢે છાજે એવું બોલે છે, પણ તારા વિચારમાં પાયાની ભૂલે છે, એટલે વર્તન ઊલટું જ દેખાય છે એટલે જ ત્રીજા, અને ચોથા ચરણમાં જ્ઞાની કેમ વર્તે છે તે બતાવ્યું છે.
