________________
૩૪
ગીતાદર્શન
ઠેકાણે દુષ્ટ વિકલ્પો અથવા દુષ્ટ વૃત્તિઓ, પાંડવોને સ્થાને શુભ વૃત્તિઓ, અર્જુનને સ્થાને જિજ્ઞાસુ મન અને શ્રીકૃષ્ણને ઠેકાણે સમદષ્ટિવાળો અંતરાત્મા એમ લેતાં આખું કથાનક આબેહૂબ ઘટશે. બંધબેસતું પણ એ જ છે. અને જે આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ બંધબેસતું હોય તે વ્યવહારિક દષ્ટિએ વધુ બંધબેસતું થાય જ એટલે આપણે આધ્યાત્મિક ગજની દષ્ટિ જ (ગીતાના વિવેચન પાછળ) મુખ્ય રાખી છે.
અર્જુનને વૈરાગ્ય થયો, એમ માનવામાં હરકત નથી; પણ જે વૈરાગ્યની પાછળ ઉત્સાહ, સ્કૂર્તિ વગેરે નથી તે વૈરાગ્ય જ્ઞાનગર્ભિત ન ગણાય. શ્રીકૃષ્ણ તો કુંતીપુત્રને જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યની ભૂમિકામાં જોવા ઇચ્છતા હતા, પણ તે ભૂમિકા દુર્યોધન પ્રત્યેનો ઊંડો ડંખ નીકળ્યા વિના આવે તેમ ન હતું. અર્જુનમાં ક્ષાત્રવૃત્તિ હોઈને એ ડંખ કાઢવાના બે જ માર્ગો હતા. (૧) માનભર્યું સમાધાન (આ ખાતર તો બીજા બધા ઉપાયો અજમાવાઈ ચૂકયા હતા, હવે તો એક જ માત્ર ઉપાય છેલ્લો હતો. તે ઉપાય એ કે દુર્યોધનનો હૃદયપલટો. સૈન્યનો વ્યુહ જોઈને દુર્યોધન ચમક્યો ખરો પણ એને પાછો ભીષ્મના શંખનાદથી ટેકો જ મળી ગયો. શ્રીકૃષ્ણ આદિના શંખનાદે એ પક્ષનાં હૃદય ભાંગ્યાં ખરાં ! પણ તોય એથી પણ એનો હૃદયપલટો થાય તેમ ન હતું. અહીં જ પ્રકૃતિનાં નિગૂઢ બળો કેવું અજબ કામ કરે છે, તે દેખાઈ આવે છે. દુર્યોધન તો માત્ર નિમિત્ત હતો ! તે બિચારો શું કરે? એકલો માનવી ધારે તોય સારુંબૂરું બધું એકલે હાથે કરી શકતો જ નથી. બીજાં કારણો મળે ત્યારે જ એને હાથે સારુંબૂરું થઈ જાય છે. આમ સમજીને શ્રેયાર્થી માત્ર સમતાયોગ જ કેળવવો રહ્યો.).
હવે બીજો માર્ગ જોઈએ તો એ માર્ગ તો માત્ર યુદ્ધનો જ રહ્યો હતો. 'વાર્યો ન રહે તે હાર્યો રહે એવું જ કંઈ ચોક્કસ નિર્માણ હતું. એટલે યુદ્ધ સિવાયનો બીજો પ્રયત્ન નકામો હતો. અર્જુન ઈચ્છે કે ન ઈચ્છે તોય તેને જોડાવું જ પડશે, અને તે કેવી રીતે?
તે વાત શ્રીકૃષ્ણ એને સમજાવવા માગે છે, જે આગળના અધ્યાયોમાં જોઈશું.
