________________
અધ્યાય પહેલો
૩૩
રીતે આ શ્રીકૃષ્ણ અને અર્જુનનો સંવાદ પણ નીકળ્યો છે. સારાંશ કે, તે છેલ્લો હોઈ સર્વ કરતાં વધુ મહિમાવાન છે અને બધી દષ્ટિઓનું એમાં દોહન હોઈને સહ શ્રેયાર્થીઓને એ સર્વ રીતે પ્રેરક બની શકશે. એવો આ કંડિકા પાછળનો કથિતાશય લાગે છે.
ઉપસંહાર સંજય પાસે ધૃતરાષ્ટ્ર, કુરુક્ષેત્રનું બંને પક્ષનું વૃત્તાંત હવે પહેલેથી માંડીને સાંભળવા તત્પર થાય છે. ત્યાંથી આ અધ્યાયની શરૂઆત છે.
દુર્યોધન પાંડવસૈન્યનો ભૂહ જોઈને અને એમાં રહેલા મહારથીઓને જોઈને ગભરાઈ જાય છે. દ્રોણ પાસે જઈ બંનેય સૈન્યની સ્થિતિ કહે છે. પણ એમાંય ક્ષણે ક્ષણે અભિમાન, નિરાશા, ડાંડાઈ જેવાં (એની પ્રકૃતિનાં) મુખ્ય તત્વો ઊભરાઈ જતાં દેખાય છે. ભીષ્મની એકનિષ્ઠાથી એને કંઈક હિંમત આવે છે, ભીષ્મની સિંહગર્જના પછી એના સૈન્યમાં ઉત્સાહ ફેલાઈ જાય છે, પણ પાંડવસૈન્યના શંખો ફૂંકાતાં જ એ જુવાળ શમી જાય છે અને કૌરવોના હૃદય ચિરાઈ જાય છે, પણ તોય હું ભલે પડ્યો પણ મારો પગ ઊંચો છે,” એવી વૃત્તિવાળો દુર્યોધન હજુ અટકે તેમ ન હતું. સ્વસ્થ થયા પછી રણજંગની તૈયારી થાય છે.
એટલે અર્જુન પણ શ્રીકૃષ્ણ જેવા જ્યાં સારથિ છે અને જેની ધજા પર બ્રહ્મચર્યવીર હનુમાન બિરાજે છે તેવા શ્વેત ઘોડાવાળા રથ માથે ઊભો થઈને પોતાનું અજેય શસ્ત્ર ગાંડીવ ચઢાવે છે, ત્યાં તો એકાએક એને ફુરણ થાય છે.
અને એ સારથિને કહી પોતાનો રથ બે સૈન્યની વચ્ચે ઊભો રખાવે છે. ત્યાં સગાં, સ્નેહી, વડીલ અને પિત્રાઈ ભાઈરૂપ કૌરવોને જોતાં જ, શ્રીકૃષ્ણની દષ્ટિએ કહીએ તો, એને મોહ ઊપજે છે, એને મન એ દયા લાગે છે. જેમાં શ્રીકૃષ્ણને (અર્જુન માટે) આ અનિવાર્ય કર્તવ્ય કર્મ લાગે છે, ત્યાં જ અનને મહાપાપ અને ભયંકર કર્મ ભાસે છે. જ્યાં શ્રીકૃષ્ણને વિશિષ્ટ નીતિનો આદર્શ દેખાય છે, ત્યાં જ અર્જુનને નીતિનો નાશ થતો લાગે છે. એટલે જ એ બાણકામઠું છોડી મરું તો ભલે પણ કોઈની સામે નહિ થાઉં." એમ કહી ખિન્ન હૈયે પાછો રથમાં બ સી જાય છે. એટલે આ અધ્યાયનું નામ અર્જુનના ખેદનો યોગ” રાખ્યું છે તે બંધબેસતું બને છે.
આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ ધૃતરાષ્ટ્રને ઠેકાણે અશુભ વૃત્તિને જન્માવનાર બહિરાત્મા, સંજયને ઠેકાણે વિચાર, વ્યાસગુને સ્થાને જ્ઞાન, દુર્યોધન ઈત્યાદિ
