________________
અધ્યાય પહેલો
૩૧
यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणायः । धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं* भवेत् ॥ ४६ ॥ રણે સામે ન પાનારા, શસ્ત્ર વોણા-મને હણે;
કૌરવો શસ્ત્રધારી જો ! તો મારું ક્ષેમ છે વધુ. ૪૬ (માટે હે કૃષ્ણ ! હું તો શસ્ત્ર હેઠાં મૂકવા માગું છું. આ સ્વજનો, વડીલો વગેરેની સામે હું તો ગાંડીવ નહિ ચલાવી શકું ! કદાચ આપ કહેશો કે : તું શસ્ત્ર હેઠાં મેલીશ કે તરત દુબુદ્ધિ કૌરવો તો તને રણમાં ઠાર મારવાના! એમને તું ભીષ્મપિતામહ જેવા નિષ્ઠાવાન રખે ગણતો ! શું ત્યારે પણ તું સામે થયા વગર ચૂપ બેસી રહેવાનો છે? તો હું આપને વિનવીને કહું છું કે હા, એટલી મારી તૈયારી છે જ; એટલું જ નહિ પણ હર્ષ પૂર્વકની એટલી તૈયારી છે. હું તો એમ પણ માનું છું કે) શસ્ત્ર છોડી દઉં અને કશોય સામનો ન કરું છતાં જો પોતાના)હાથમાં શસ્ત્ર લઈને કૌરવો મને રણમાં ઠાર મારે તો પણ મારું એમાં વધુ જ ક્ષેમ છે.
નોંધ : પ્રાપ્ત વસ્તુનું રક્ષણ કરવાના અર્થમાં ક્ષેમ' વપરાય છે. અહીં અર્જુન પોતાના પુણ્યનું રક્ષણ કરવા માટે કશોય સામનો કર્યા વગર કૌરવો જેવા એક વખત પોતાને લાગતા મહાશત્રુઓ ને શસ્ત્રધારીને હાથે મરવું પણ કલ્યાણકર સમજે છે. સજ્જનને હાથે મરવું સારું, પણ દુર્જનને હાથે જીવવું નહિ સારું એ નીતિવચનને મહત્ત્વ ન આપતાં એની ભાવના ઊંચી કક્ષામાં જાય છે. એટલે દુર્જનોના હાથે મરવા તૈયાર થાય છે. એ જે વસ્તુને જે રૂપે માને છે તે રૂપે તો એની બલિદાનવૃત્તિ સંપૂર્ણ છે, એનું હવે પ્રમાણ શોધવા જવું પડે એમ નથી. વધુમાં વધુ નિકટની મમતાવાળી વસ્તુ દેહ તે પણ તજવા એ તત્પર છે. એટલો બધો એને પાપનો ડર છે. તેમ જ પુણ્યના સંરક્ષણની તાલાવેલી છે. ધૃતરાષ્ટ્ર તો આ સાંભળીને દિમૂઢ જ થઈ ગયા. એટલે સંજયે કહ્યું -
संजय उवाच। एवमुक्त्त्वार्जुन संख्ये रथोपस्थ उपाविशत् । विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ||४७||
*કોઈ ઠેકાણે 'પ્રિયતર' એવો પાઠ પણ છે એમ મધુસૂદન' કહે છે. પણ અમારા જોવામાં એવો પાઠ ક્યાંય આવ્યો નથી.
