________________
અધ્યાય પહેલો
૨૯
મનુષ્યોને ચોક્કસ નરક વાસ સેવવો પડે છે. એમ હું શ્રુતિ, સ્મૃતિની પરંપરાએ) સાંભળતો આવ્યો છું.
આર્ય પ્રજાના બધા નીતિગ્રંથો અને સ્મૃતિશાસ્ત્રોના સારરૂપ નીતિ અને સદાચારનું નિરૂપણ અધિકારી અર્જુનને અતિ સંક્ષેપમાં આ રીતે કર્યું -
"પ્રજાની આબાદાની અને સ્વર્ગનો મૂળ પાયો નીતિ અને સદાચાર છે. વર્ણાશ્રમનાં ગુણકર્મ જાળવવાથી તે જળવાઈ રહે છે અને કુળની મર્યાદાઓ જાળવવાથી વર્ણાશ્રમ જળવાઈ રહે છે. કુળધર્મનો આધાર કુળની તમામ વ્યકિતના સંપ, સદાચાર અને મુખ્યત્વે સ્ત્રીઓનાં લાજ, મર્યાદા, અને શીલ સદાચાર ઉપર છે. એટલે ગૃહસ્થાશ્રમી વ્યકિતમાર્ગે સંપને માટે ધનલોભ અથવા સત્તાલોભ તો શું પણ ત્રિલોકના રાજ્યનો લોભ પણ જતો કરવો જોઈએ” કેવળ નીતિની દ્રષ્ટિએ આ બીના સો ટચના સોનાની છે. આમાંનું એક પણ વાકય કાઢી નાખવા જેવું નથી. એક સામાન્ય પદાર્થ માટે મમતાના કદાગ્રહમાં પડી કૈક કુળ તારાજ થયાં-અને કૈક ભ્રષ્ટ થઈ ગયાના સંખ્યાબંધ દાખલા છે. પણ અર્જુનની ભૂમિકા વ્યાસજીની દિવ્યદ્રષ્ટિ પ્રમાણે આવી નીતિની કક્ષાથી ઘણી ઊંચી હોવી ઘટે છે, તેમજ પાંડવો અને કૌરવો વચ્ચેનું આ યુદ્ધ એ માત્ર ઉપલક દ્રષ્ટિએ જોતાં દેખાતા ભાઈ ભાઈ વચ્ચેના ઝઘડાને પરિણામે જ નીપજેલું નથી બતાવવું, પણ એની પાછળના ઉદાત્ત આશયો બતાવી, એવા ભયંકર પ્રસંગમાંથી પણ જગતમાં અને જીવનમાં સહુને આદર્શ મળે એ હેતુ સિદ્ધ કરવો છે. એટલે એ બહુ ઊંડે જઈ બધી નીતિઓ અને બધા સદાચારોનાં મૂળિયાં જેમાંથી ફૂટયાં છે એવા આત્મધર્મને ખુદ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ જેવા યોગીશ્વર દ્વારા અર્જુનને ઉદેશીને કહેવડાવે છે. એ પ્રવચનમાં નીતિથી પર તત્ત્વ હોય એ તો સ્વાભાવિક જ છે, પણ નીતિથી પર તત્ત્વ એટલે નીતિનો વિનાશ નહિ પણ નીતિનો વિકાસ, અને નીતિનું વ્યાપકપણે આ બધું કહેવાય તે પહેલાં હજુ અર્જુન જે કંઈ કહેવા માગે છે તે તરફ વળીએ !
अहो बत महत् पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् । यद्राज्यसुखलोभेन हंतुं स्वजनमुद्यताः ||४५।।
* અહીં શ્રીધર આ પ્રમાણે પ્રમાણ ટાંકે છે -
प्रायश्चित्तमकुर्वाणा: पापेष्वभिरतानराः अपश्चात्तापिनः पापान्निरयान् याति दारुणान् પાપોમાં રાચ્યા છતાં પ્રાયશ્ચિત્ત અને પશ્ચાત્તાપ નહીં કરનારા પાપિઠો રૌરવ નરકમાં જાય છે.
