________________
૧૦
ગીતાદર્શન
પછી સંજય બોલ્યો: હર્ષ પમાડતા તેને, કુરુવૃદ્ધ પિતામહ,
ગર્જી સિંહસમું મોટે, શંખ ફૂંકયો પ્રતાપીએ. ૧૨ કુરુકુળમાં વૃદ્ધ, તેથી દાદાને નામે સંબોધાતા છતાં પ્રતાપી(એવા) ભીષ્મપિતામહે સિંહની જેમ ગર્જીને મોટે સ્વરે શંખ વગાડયો.
નોંધઃ કુરુકુળમાં વાહિનકથી બીજે નંબરે ભીષ્મ જ આવતા હતા. અને પાંડવ, ધૂર્તરાષ્ટ્ર બંને પક્ષ એમને દાદા માનીને તે નામે જ સંબોધતા. એટલે અહીં કરવદ્ધ અને પિતામહ એ બે વિશેષણો વપરાયાં છે. પણ એ દાદા વૃદ્ધ હોવા છતાં એનો પ્રતાપ યુવક કરતાં ઊતરે તેવો ન હતો. (જુઓ. કલ્યાણનો ગીતાતત્ત્વાંક પૃ. ૧૮૬)
ખરી જ વાત છે કે સંકલ્પ' એ શુભ અને અશુભ બંને વૃત્તિઓનો માનીતો દાદો જ છે. અને એ વૃદ્ધ હોવા છતાં પ્રતાપી છે. ભીષ્મ બાળબ્રહ્મચારી પણ હતા જ. એટલે એ રીતે પણ એમનો પ્રતાપ ભવ્ય હોય એ ઘટે છે. એટલે એની ગર્જના સિંહસમી અને શંખનાદ જોરદાર હોય એ સ્વાભાવિક છે. અત્યારે દુર્યોધનરૂપી) અવિવેકની પડખે છે, એટલે તેઓ દુર્યોધનને હર્ષ પમાડે એ પણ બનવાયોગ જ છે.
ततः शंखाश्च मेर्यश्च पणवानकगोमुखाः । सहसैवाभ्यहन्यंत सं शब्दस्तुमुलोऽभवत् ||१३|| પછી શંખ તુરી ઠંકા, નગારાં રણશીંગડાં;
સામટાં વાગવા લાગ્યાં, ને થયો નાદ ઘોર તે. ૧૩ (ભીષ્મપિતામહે શંખ ફૂંક્યો કે) પછી (તરત જ) શંખ તુરી, કા, રણશીંગડાં વગેરે વાદ્યો એક સામટાં વાગવા લાગ્યાં અને તે અવાજ ભયંકર થઈને વ્યાપી ગયો.
નોંધઃ પ્રથમ ભીખે જ યુદ્ધની સલામી આપી દીધી અને એમના સિંહનાદથી જેમ દુર્યોધનને હર્ષ થયો તેમ એના સૈન્યમાં પણ એકાએક જાણે ખુમારી ક્યાં ન આવી ગઈ હોય, એવો દેખાવ થઈ ગયો. અવિવેકને સંકલ્પબળનો આટલો ટેકો મળે ત્યારે એથી એના કુવૃત્તિઓરૂપી સૈન્યનો ગર્વ ઊભરાઈ જાય એમાં નવાઈ નથી.
