________________
અધ્યાય છઠ્ઠો
૨૭૩
જ્યારે રાચે ન કમાં, અર્થોમાં ઈન્દ્રિયો તણા;
સર્વસંકલ્પસંન્યાસી, યોગારૂઢ ગણાય છે. ૪ (યોગારૂઢ કોને કહેવાય? એ શંકાના સમાધાનમાં છે ભારત ! હું તને કહું છું, તે તું ધ્યાન દઈને સાંભળ.) જ્યારે ઈન્દ્રિયોના વિષયોમાં કે કર્મોમાં આસક્ત થતો નથી (ત્યારે) તે (સાધકો સૌ સંલ્પોનો સંન્યાસી અને યોગારૂઢ કહેવાય છે.
નોંધ : શ્રીકૃષ્ણગુરુએ યોગારૂઢની અત્યંત સુંદર વ્યાખ્યા આપી દીધી. ઈન્દ્રિયોને લગતા વિષયોમાં કે કર્મોમાં જ્યારે આસકિત ન થાય ત્યારે જ તે સર્વસંકલ્પનો સ્વામી બને છે અને સિદ્ધ યોગી ગણાય છે.
આથી એ પણ ફલિત થાય છે કે સંકલ્પ-વિકલ્પનું મૂળ એવાં જ કર્મોમાં હોય છે કે જે કર્મોમાં આસકિતનું તત્ત્વ હોય છે, અને કર્મોમાં આસક્તિ થાય છે, એનું કારણ ઈન્દ્રિયોના વિષયોમાં આસકિત હોય છે. જ્યારે ઈન્દ્રિયોના વિષયોમાં આત્મા આસકત થતો નથી ત્યારે ઈન્દ્રિયો એવા જ વિષયોને સહજ સ્વાભાવિક રીતે ગ્રહણ કરે છે કે જે વિષયો નિર્દોષ હોય છે. દા.ત. એવા યોગીની આંખ એવું જ જુએ છે કે જે ઉપયોગી એટલે કે પોતાનું અને પરનું કલ્યાણ સાધક જ હોય છે એ જ રીતે દરેક ઈન્દ્રિયના દરેક વિષય પરત્વે સમજવું.
જગતના પદાર્થો તો એના એ હોય છે, ઈન્દ્રિયો પણ એની એ જ હોય છે, પણ છતાંય એક યોગી ત્યાં રહ્યો થકો મુકિત મેળવી શકે છે, જ્યારે યોગ સાધનાર ખૂબ સાવધાન રહે તો જ મુકિતનો માર્ગ ખુલ્લો કરી શકે છે, અને અયોગી તો ત્યાં જ બંધાય છે. આમ એક જ સ્થળે ત્રણ પ્રકારો દેખાય છે, તે માત્ર આત્માના નિર્મળ –પણા અને સબળપણા પર આધાર રાખે છે. માટે જ હવે કહે છે :
उद्वरेदात्मनाऽऽत्मानं नात्मानवसादयेत् । आत्मैव ह्यात्मनो बंधुर-आत्मैव रिपुरात्मनः ॥ ५॥ આત્માથી તારવો આત્મા, આત્માને ન ડુબાડવો;
આત્મા જ બંધુ આત્માનો, શત્રુ આત્મા જ આત્મનો. ૫ (હે ભારત! જો તો ખરો; આ જગતની કેવી વિચિત્રતા છે! આત્મા તો અનંત શકિતવાળો છે, છતાં દેહધારીઓ એવા અનંતશકિતવાળા આત્માની સમીપમાં હોઈને પણ કાયરતા અને ભય સેવી રહ્યા છે, તેથી પોતે જ પોતાની જાતને નબળી પાડે છે, દુઃખી થાય છે અને ડૂબે છે. જ્ઞાન દષ્ટિએ જોતાં આત્મા તો સહજાનંદ
