________________
૨૭૨
ગીતા દર્શન
યોગના સાધનારા એ, મુનિનું કર્મ સાધન;
યોગ સિદ્ધ થયા બાદ, તેનું જ શાન્તિ સાધન. ૩ (અર્જુન ! હું તને ગયા અધ્યાયમાં કહી ગયો છું, અને હજુ ફરી કહું છું કે કર્મની જરૂર તો જેમ કર્મયોગીને છે તેમ યોગ સાધનાર મુનિને પણ છે જ, પણ ફેર એટલો જ કે) યોગની સાધના કરનાર મુનિ માટે કર્મ એ સાધન અથવા કારણ રૂપ છે, જ્યારે યોગને સિદ્ધ કરી લીધા બાદ તિવા જ મુનિને કર્મમાં એવી તો સહજતા પ્રાપ્ત થાય છે કે પછી) એનું જ સાધન શાન્તિ બને છે.
નોંધ : શ્રીકૃષ્ણગુરુએ યોગ અને સંન્યાસનો સમન્વય સાધ્યો તે અગાઉ આપણે જોયું. હવે અહીં તેઓ કહેવા માગે છે કે, શરૂઆતમાં યોગસાધના કરનારનું ધ્યેય યોગસાધના હોય છે, અને કર્મ એનું સાધન છે. માટે ત્યાં એવી સ્થિતિમાં "આ કર્મ કરવાં, આ કર્મ તજવા” એવો વિવેક વાપરીને સાધના કરવી પડે છે. કારણ ઉપર કાર્યનો આધાર હોઈને કારણ પરત્વે ઘણું વિચારવું પડે છે. પણ યોગ સિદ્ધ થયા બાદ એવી દશા સહેજે થઈ જાય છે કે આ "કર્મ કરવાં, આ કર્મ તજવાં એવો વિવેક ન વાપરે તોય જે કર્મ થાય છે, તે શાન્તિ દેનારાં જ બને છે. તેથી યોગારૂઢ મુનિ કામ કરતો દેખાય કે ન દેખાય તોય એને માટે એકાંતે કદી અભિપ્રાય ન બાંધી લેવો જોઈએ. એનો કર્મત્યાગ અને કર્મ સ્વીકાર સહજ અને કુદરતી હેતુપૂર્વક હોય છે.
યોગારૂઢને આત્મદર્શન થયાં, એટલે હવે તે કર્મ કરે તોય શું અને ન કરે તોય શું? એને તો ધ્યેય પણ શાન્તિ અને ધ્યાન પણ શાન્તિ, કારણ પણ શાન્તિ અને કાર્ય પણ શાન્તિ. બાકી યોગમાં હજુ જે ચઢવા ઈચ્છે છે એને તો કર્મ ઉપર તકેદારી રાખવી પડે છે, અને રાખવી જ જોઈએ.
સારાંશ કે (૧) યોગ સાધનારને અને (૨) સિદ્ધ યોગીને બન્નેયને-કર્મ હોય છે. એકને અમુક કર્મ કરવાનાં, અમુક કર્મ તજવાનાં અને અમુક કર્મ જાણવાનાં હોય છે જ્યારે બીજાને તો જાણવાનું બધું જાણ્યું, કરવાનું બધું કર્યું અને તજવાનું બધું ત્યાખ્યું એમ જ છે, તો પછી આગ્રહ તો હોય જ શાનો? છતાંય બીજા પ્રકારના યોગીને પણ કર્મ કરવાનાં તો (કુદરતી ભલે હોય. છતાં) હોય જ છે. કારણ કે તેમનાં કર્મ જગતને સહજ ઉપકારક બની રહે છે.
यदा हि नेंद्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते । सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते ||४||
