________________
અધ્યાય પાંચમો
૨૬૧
બરાબર જાળવી શકે છે. વળી તેઓને સિદ્ધિની પણ ઈચ્છા નથી રહેલી, કારણ કે તેઓ જાણે છે કે સર્વલોકમાં મહાશકિતમાન એક (તે હું રૂપ) આત્મા જ છે અને તેઓ સર્વ જીવો, પછી પાપી હો કે પુણ્યશાળી હો, બધા પર પૂરેપૂરો પ્રેમ પાથરી શકે છે, કારણ કે તે જાણે છે કે હું રૂ૫) આત્મા સૌનો મિત્ર જ છે. ભલા! બોલ હવે અશાન્તિનાં કારણો જ કયાં રહ્યાં? એટલે જ હું કહું છું.) અને તે યજ્ઞ તથા તપના ભોગી, સર્વ લોકના મહાપ્રભુ તથા પ્રાણીમાત્રના મિત્ર એવા મને જાણીને તે અવશ્ય શાંતિ મેળવે છે.
નોંધ : ધ્યાન, એ મુનિનો મુખ્ય વિષય છે. એવા મુનિએ (૧) બાહ્યભોગોને તિલાંજલિ આપવી જોઈએ, (૨) આવતા જતા વાયુને સમતામય રાખવા માટે દષ્ટિની સ્થિરતા અને જાગૃતિ રાખવી જોઈએ, (૩) ઈન્દ્રિયો, મન અને બુદ્ધિને વશ કરવાં જોઈએ, (૪) મોક્ષની તત્પરતા રાખવી જોઈએ અને (૫) ક્રમે ક્રમે ઈચ્છા, ભય તથા ક્રોધને અંકુશમાં લાવવા ઈએ.
મુનિ માટેની આ પાંચે શરતો ખરેખર મનનીય છે. જૂના કાળમાં અને હજુય પ્રચલિત યોગ માટે આવી સાધના પ્રચલિત છે. જૈનસૂત્રોએ "પ્રાણાયામ" અંગ ઉપર બહુ લક્ષ્ય નથી આપ્યું. મૂળે તો વાત એ છે કે સમતા સાંધવી જોઈએ. ત્રાટક અને પ્રાણાયામની તાલીમ ઘણા સાધકોને એકાગ્રતામાં સહાયક થાય છે. બ્રહ્મસ્પર્શીની લાલચ છોડ્યા વિના આવી સાધના અશકય છે. આવી તાલીમ પણ જો ઈન્દ્રિયો ઉપરાંત મન અને બુદ્ધિ પર સંયમ લાવવામાં ઉપયોગી ન થાય તો નકામી માથાફોડરૂપ જ છે. સાથે સાથે માત્ર મોક્ષની જ એક અભિલાષા પણ જોઈએ, નહિ તો આ માર્ગમાં ઊપજતી શકિતઓનો દુરુપયોગ થવાથી પતનનાં નિમિત્તો ડગલે ને પગલે ખડાં થાય છે. છેવટની વાત તો એ જ છે કે હલકી ઈચ્છાઓ ભય અને ક્રોધ જવાં જોઈએ. એ જેનાં ગયાં તે જ્યાં હોય ત્યાં મુક્ત જ છે. આટલી ચીવટ રાખવા છતાંય, એકલી ક્રિયા ખપ લાગે નહિ. સાથે સાથે જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન તો જોઈએ જ. આત્મજ્ઞાનને જ્ઞાન કહી શકાય અને વિશ્વજ્ઞાનને વિજ્ઞાન કહી શકાય.
એકલા જ્ઞાનથી પણ વળે નહિ; કારણ કે સર્વ જીવો પ્રત્યેની મિત્રતા આવ્યા વિના એ જ્ઞાન પૂર્ણ ન હોઈ શકે. એટલે જ અર્જુનને ઉદેશીને શ્રીકૃષ્ણે કહ્યું, "સર્વ લોકના મહા પ્રભુ, યજ્ઞ અને તપના ભોગી અને સર્વ ભૂતના મિત્ર એવા મને જાણ્યા પછી જ પૂરી શાન્તિ મળે છે."
