________________
૨૦
ગીતા દર્શન
પરિણામે બંધનથી મુકાઈ જવું. હવે છેવટે મુનિ વિષે કહે છે:
स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवांतरे भ्रवोः । प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यंतरचारिणौ ।। २७ ।। यतेंद्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः । વિરાછામયોઘો યઃ સવા મુરત gવ || ૨૦ || भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् । सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शांतिमृच्छति ॥ २९ ।। ભવાં વચ્ચે ધરી દષ્ટિ, બાહ્ય સ્પર્શે તજી કરી; નાસિકામાં વહેનારા, પ્રાણાપાન સમા કરી. ૨૭ ઈન્દ્રિય મન બુદ્ધિનો, સંયમી મોક્ષ તત્પર; જેનાં ઈચ્છા ભય ક્રોધ, ગયાં તે મુકત છે સદા. ૨૮ ને મને ભૂતનો મિત્ર, સૌ લોકોનો મહાપ્રભુ;
ને યશ તપનો ભોગી, જાણી તે શાન્તિ મેળવે. ૨૯ (ભારત ! જેમ કર્મયોગીને કર્મ કરવા છતાં કર્મફળમાં અનાસકત રહેવાની તાલીમ લેવી પડે છે, તેમ જેઓ મુનિ ગણાય છે, તેમને પણ તાલીમ લેવાની હોય છે. એ અર્થમાં તો તેઓ પણ પ્રબળ પુરુષાર્થ કરતા હોઈને કર્મયોગી જ છે, પરંતુ તેઓ પ્રાયઃ પ્રત્યક્ષ રીતે તો લોકસંગથી બહુ દૂર વસે છે, છતાંય લોકહિતની ઝંખના તેમને નથી હોતી એમ નહિ. તેઓ પણ હમેશાં સર્વ જગતની શાન્તિ ઈચ્છી રહ્યા હોય છે અને ઉત્તમ આંદોલનો જગત પર ફેંકી રહ્યા હોય છે. તેઓનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે.) બાહ્યસ્પર્શીનો-વિષયભોગોનો ત્યાગ કરી, ભૂકૂટી વચ્ચે દષ્ટિ સ્થિર કરી, નાસિકા વાટે જતા આવતા પ્રાણ તથા અપાન વાયુને એક સરખી ગતિમાં રાખી, તેમ જ ઈન્દ્રિયો, મન અને બુદ્ધિને વશ કરીને જે ઈચ્છા, ભય અને ક્રોધથી મુકત થાય છે, તે મોક્ષપરાયણ મુનિ હમેશાં મુકત જ સમજવો.
(વળી હે અર્જુન ! તે એમ પણ જાણે છે કે, યજ્ઞ અને તપનો ભોકતા હું જ છું એટલે પોતે જ્ઞાની હોવા છતાં તેમને યજ્ઞ અને તપ કનારા પર "તેઓ બધા અજ્ઞાની જ છે" એવી ધૃણાસ્પદ દષ્ટિ નથી હોતી, તેમ તેઓ એમ કરનારની ક્રિયાનું અનુકરણ કરવા પણ લાગતા નથી; કારણ કે ઉપર કહ્યું તેમ તેઓ જાણે જ છે કે જુદાજુદા માર્ગો દ્વારા એક જ આત્મા મેળવવાનો છે. આથી જ તેઓ સમતા
