________________
અધ્યાય પાંચમો
૨૫૯
ત્યાં પણ “માત્મવત સર્વભૂતેષુ” ક્ષણે ક્ષણે કહેવામાં આવ્યું છે.
कामक्रोधवियुक्तैनां यतीनां यतचेतसाम् । अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम् ।। २६ ।। કામક્રોધ વિનાના ને, આત્મવિ ચિત્ત સંયમી;
એવા યતિ જનોને છે, બ્રાહ્મનિર્વાણ સૌ સ્થળે. ૨૬ (અને પરંતપ !) કામ અને ક્રોધથી વેગળા રહેલા, ચિત્ત પર કાબૂ ધરાવનારા અને જેમણે આત્મને ઓળખી લીધો છે તેવા યતિ પુરુષોને તો સૌ સ્થળે બ્રહ્મનિર્વાણ જ છે.
નોંધઃ ઋષિઓની ગીતાકાળના વખતમાં બે કોટી હતી, (૧) રાજર્ષિ, અને (૨) બ્રહ્મર્ષિ. આ બન્ને પ્રકારના ઋષિઓને, અગાઉ કહી ગયા તેવી, લાયકાત હોય તો મોક્ષ મળે જ છે. એ વાત સાંભળ્યા પછી પણ એ શંકા થઈ શકે કે, યતિઓને મોક્ષ મળે કે નહિ? તે કાળે યતિ સંજ્ઞા ઘણું ખરું જૈન અને બૌદ્ધ શ્રમણોને લાગુ પડતી. જો કે આ શ્રમણો લોકહિતનાં કાર્યોમાં રસ લેતા, પણ બ્રહ્મર્ષિની જેમ એ કાર્ય પ્રત્યક્ષ ભાગ્યે જ દેખાતું. આથી શ્રીકૃષ્ણગુરુએ એ શંકાનું સમાધાન આપતાં કહ્યું કે યતિજનો માટે ત્રણ શરત છે. (૧) ચિત્તનો સંયમ જોઈએ, (૨) કામ અને ક્રોધથી વેગળા રહેવાની આવડત જોઈએ અને (૩) આત્માની ઓળખાણ જોઈએ.
જેનું ચિત્ત કાબૂમાં નથી તે યતિપદને નાલાયક છે. પણ ચિત્ત ઉપર કાબૂ હોવા છતાં કામ અને ક્રોધથી વેગળા રહેવાની તાલીમ ન લીધી હોય તો ચિત્ત ઉપર જે કાબૂ હોય છે તે કાયમી રહેતો નથી. વળી આ બે ચીજ હોવા છતાં આત્માને ન ઓળખ્યો હોય તો બધું નકામું છે. સંયમની તાલીમ અને કામ તથા ક્રોધની અસરથી વેગળા રહેવાની તાલીમ લેવાનો હેતુ તો એ જ છે કે, આત્માને ઓળખવો. આવા યતિઓની જીવનચર્યા પોતે જ સહેજે લોકકલ્યાણકારી છે, એટલે તેઓ લોકહિતમાં રાચેલા પણ ગણી શકાય જ અને આવા યતિઓ માટે તો તે વસતિમાં રહે કે જંગલમાં રહે, જ્યાં રહે ત્યાં સૌ સરખું છે. કારણ કે "દેહ છતાં જેની દશા વર્ત દેહાતીત” એવા તેઓ હોય છે. આથી એ પણ સહેજે સમજાશે કે મોક્ષ મેળવવા માટે અમુક ક્ષેત્રમાં જવું પડે, તેવું કાંઈ જ નથી. મોક્ષ મળ્યા પછી આત્માની કઈ સ્થિતિ થાય છે અને તે કયા ભાગમાં જઈ વસે છે એ બાબત તો અનુભવગમ્ય છે, પણ મોક્ષનો ખરો અર્થ એ છે કે આત્માને સંપૂર્ણ રીતે ઓળખવો અને એને
