________________
૨૫૮
ગીતા દર્શન
જોઈએ. નિર્દોષ સમતા એ બ્રહ્મનું લક્ષણ છે એ તો આપણે ઉપર જોઈ ગયા. એટલે આવો સાધક બ્રહ્મરૂપ થયેલો પણ ગણાય અને છેવટે તે બ્રહ્મનિર્વાણબ્રહ્મમાં ઠરવાપણું પામે જ. આ વાત સમજવી પણ અઘરી નથી.
પરંતુ હવે એક ચેતવણી શ્રીકૃષ્ણગુરુ અહીં આપવા માગે છે. કર્મયોગનાં વારંવાર ગીત ગાવાથી કોઈ એમ ન સમજી બેસે કે બ્રહ્મનિર્વાણનો અધિકાર માત્ર કર્મયોગીને જ છે, બીજાને નહિ ! ઊલટું સહુએ એમ જ સમજવું કે દરેક પ્રકારના સાધકને-પછી એ ગમે તે વેશમાં હોય કે ગમે તે દેશકાળમાં હોય, પણ જો એમણે નિર્દોષપણું સાધ્યું હોય, તો એમને બ્રહ્મનિર્વાણ જરૂર મળે છે.
लभंते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः । छिन्नद्वैघा यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः || २५ ।। બ્રહ્મનિર્વાણ પામે છે, નિષ્પાપી ઋષિઓ પણ;
વૈત છેદી જીતી આત્મા, સર્વના શ્રેયમાં મચ્યા. ૨૫ (અર્જુન ! જેમ કર્મયોગીને મોક્ષનો અધિકાર છે, તેમ બીજાને પણ છે, ભારત !) ઋષિઓ પણ અવશ્ય બ્રહ્મનિર્વાણ પામે છે, પણ (૧) તેઓ પાપરહિત હોવા જોઈએ. (મનના મેલા હોય તો કશું વળે નહિ મનની શુદ્ધિ પહેલી જોઈએ) (૨) તેઓમાં દ્વિધાભાવ ન હોવો જોઈએ. એટલે કે તેઓએ એકનિષ્ઠપણું સાધ્યું હોવું જોઈએ (૩) તેઓએ આત્માને વશ કર્યો હોવો જોઈએ અને (૪) તેઓ પ્રાણીમાત્રના શ્રેયમાં રાચેલા હોવા જોઈએ.
નોંધ : બ્રહ્મનિર્વાણ અથવા મોક્ષની આ ચારે શરતો મહત્ત્વની છે. અને તે કુદરતી રીતે જ ક્રમપૂર્વક ગોઠવાઈ ગઈ છે. ઋષિની સંજ્ઞા ત્યાગીને જ લાગુ પડે છે. કર્મયોગીની સંજ્ઞા તો ગૃહસ્થ અને ત્યાગીને બંનેને લાગુ પડે છે અને તેમાંય ગૃહસ્થ કે પ્રવૃત્તિપ્રિય ત્યાગીને જ વિશેષે કરીને લાગુ પડે છે. કર્મયોગીની લાયકાત વિષે અગાઉ કહેવાયું છે. અહીં ઋષિની લાયકાત વિષે કહે છે. ઋષિ નિષ્પાપી એટલે કે સરળ હોય, પણ મનનો ઢચુપચુ કે સંશયશીલ હોય તો ન ચાલે. તેમ જ સરળ અને સમજભરી શ્રદ્ધાવાળો હોય પણ આત્મસંયમી ન હોય તો પૂર્ણપણું ન પામી શકે. તે જ રીતે સરળ, શ્રદ્ધાળુ અને આત્મસંયમી હોવા છતાં સર્વ ભૂતના હિતમાં રાચતો ન હોય તોય મોક્ષની પરીક્ષામાં પસાર થઈ શકે નહિ. આ પરથી સહેજે સમજાશે કે ઋષિ જેવા ત્યાગીએ પણ લોકહિત તરફ ઉપેક્ષા ન રાખવી જોઈએ. જૈનસૂત્રોમાં ત્યાગી સંસ્થાને મહત્ત્વનું અગ્રેસરપણું અપાયું છે,
