________________
૨૪૦
ગીતા દર્શન
युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शांतिमाप्नोति नैष्ठिकीम् । મયુરતઃ મવારે જે સસ્તો નિવધ્યતે | ૧૨ .. યોગી કર્મફળો છાંડી, પામે છે શાન્તિ કાયમી;
અયોગી ફળમાં લુબ્ધ, બંધાય કામના થકી. ૧૨ (પ્રિય ધનંજય !) કર્મના ફળ ભોગવવાની લાલસાને છોડીને યોગી પુરુષ કાયમી-નૈષ્ઠિક-શાંતિને મેળવે છે જ્યારે એ જ સ્થળે) અયોગીજન ફળની આશામાં લુબ્ધ બનીને કામનાની જાળમાં સપડાય છે. (એટલે કે તેથી દુઃખ પામે
નોંઘ : અગાઉ શ્લોક ૧૧ માં શ્રીકૃષ્ણગુરુએ આત્માર્થે પણ કર્મ એટલે કે ક્રિયાની જરૂરિયાત બતાવી. આ વાત ખૂબ વિચારવા જેવી છે. ઘણા સાધકો કર્મ-ક્રિયાથી દૂર રહીને માત્ર આત્મજ્ઞાન થઈ જાય કે મુકિત મળી જાય એ ભ્રમ સેવે છે. તેમને શ્રીકૃષ્ણગુરુએ વેળાસરની ચેતવણી આપી છે. ખરેખરી વાત તો એ છે કે દોરડાથી બંધાયેલ થાંભલાને મોકળો કરવા માટે એ દોરડાના આંટા ફેરવવા જ પડે છે. એટલે કે ક્રિયા તો કરવી જ પડે છે, ફેર માત્ર એટલો કે જે બાજુથી થાંભલો બંધાયેલો છે તે બાજુથી ઊલટી બાજુ એ રાંઢવાને લઈ જવું જોઈએ. આ જ રીત આત્માને લાગુ પડે છે. જે આત્મા, કર્મને રાંઢવેથી બંધાયેલો છે, તે જે બાજુથી (રાગને લીધે) બંધાયેલો છે, તેથી ઊલટી બાજુના (વીતરાગતાના) ફેરા ફેરવવાની ક્રિયા કરવી જ પડે છે. એટલે આત્માની મુક્તિને અર્થે પણ ક્રિયાની જરૂર તો છે જ.
અગાઉ ત્રીજા અધ્યાયમાં અન્યને આદર્શ પૂરો પાડવા માટે કર્મયોગની જરૂરિયાત બતાવી હતી, ત્યારે અહીં તો આત્માના વિકાસ અર્થે પણ કર્મયોગ જરૂરનો છે, તે સરસ રીતે સમજાવ્યું. પરંતુ શરત એટલી કે દરેક ક્રિયાથી આત્માને તો નિર્લેપ જ રાખવો. અહીં ખુલાસો એ થયો કે આત્મા નિર્લેપ રહે તો કિયા ન થાય એમ નહિ, પરંતુ ઊલટી સરસ, સુંદર અને સુરેખ થાય. આસકિતથી તો ઊલટી ક્રિયા બગડે. વળી એ પણ સ્પષ્ટ થયું કે ક્રિયા કરવાનો સ્વભાવ જ મૂળે તો પ્રકૃતિજન્ય તત્ત્વોનો છે, આત્મા તો મૂળે નિષ્કિય જ છે. એટલે સ્થૂળક્રિયાથી માંડીને સૂક્ષ્મક્રિયા લગીનો સંબંધ કાયા, ઈન્દ્રિયો, મન અને છેવટમાં છેવટ બુદ્ધિ લગી હોય છે; જ્યારે આત્મા તો બુદ્ધિથી પણ પર છે
