________________
અધ્યાય પાંચમો
૨૩૯
એને દોષ નથી, એમ માનીને કોઈ ન વર્તે; પરંતુ જ્ઞાનીની ક્રિયા કુદરતી રીતે જ એવી હોય છે કે જેમાં આત્મા અને વિશ્વનું કલ્યાણ સમાયું હોય અને તે અનિવાર્ય, સહજ અને શુદ્ધ હોય. છતાં આપણા દષ્ટિદોષથી તેમ ન દેખાય, તોય આપણે આપણો જ દોષ જોવો, જ્ઞાનીનો નહિ એ જ આપણે પક્ષે શ્રેયનું કારણ છે.
હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે આત્મા તો મૂળે અક્રિય છે, તો પછી આત્મજ્ઞાનીને ક્રિયા શા સારુ હોય? એના સમાધાનમાં ગીતાકાર કહે છે :
कायेन मनसा बुद्धया केवलैरिंद्रियैरपि । योगिनः कर्म कुवति संगं त्यक्त्वाऽऽत्मशुद्धये ॥ ११ ॥ બુદ્ધિ કે મન કાયાએ, કેવળ ઈન્દ્રિયો વડે;
કરે કર્મ તજી સંગ, આત્મશુદ્ધયર્થ યોગીઓ. ૧ ૧ (આત્મા જ્યાં લગી પરમ વિશુદ્ધિ ન પામે, અથવા બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો આત્મા જ્યાં લગી પોતાનો સ્વરૂપમોક્ષ ન પામે, ત્યાં લગી દેહની સંગાથે એ રહે છે અને જ્યાં સચેતન દેહ છે, ત્યાં ક્રિયા પણ છે જ, પછી આસન વાળીને ભલેને એ જંગલમાં બેસે કે સમાધિ લગાવીને સ્થિર રહે, તોય કોઈ ને કોઈ પ્રકારની ક્રિયા તો હોવાની જ. પછી એ શરીર સંબંધી હો, ઈન્દ્રિય સંબંધી હો, મન સંબંધી હો, અથવા બુદ્ધિ સંબંધી હો. ઈન્દ્રિયો કાયાથી પર છે, ઈન્દ્રિયોથી મન પર છે, મનથી બુદ્ધિ પર છે અને બુદ્ધિથી આમા પર છે. આ વાત અગાઉ ત્રીજા અધ્યાયને અંતે કહેવાઈ ચૂકી છે. સારાંશ કે બંધન તો આત્મા ભળે તો જ છે, બીજી રીતે નહિ. એટલે) બુદ્ધિદ્વારા, મનદ્વારા, ઈન્દ્રિયોદ્વારા કે કેવળ (આત્મા જેમાં નથી ભળ્યો તે ક્રિયા દ્વારા) કાયાએ જે કર્મ યોગી પુરુષો કરે છે, તે પોતાની (આત્માની) પરમ વિશુદ્ધિ માટે જ કરે છે. (નહિ કે બીજા કારણે. એટલે સંગ છોડીને પણ યોગીઓ પોતાની આત્મવિશુદ્ધિ માટે કાર્ય કરે જ છે. અને તેમ કરવામાં કશો વાંધો નથી.)
નોંધ : હવે "આસકિત વિના ક્રિયાનો કશો જ હતુ નથી" એવી ભ્રમજનક માન્યતા ધરાવવાનો મોકો હતો નથી, પરંતુ જો આત્મવિશુદ્ધિ કર્મયોગ વિના પણ થઈ શકતી હોય, તો કયોગ પર આટલા બધા ભાર શા માટે અપાય છે તે પ્રનના સમાધાનમાં કહે છે, ને કેટલાક લોકો ક્રિયામાત્રને જંજાળ માની અકર્મણ્યદશામાં શાંતિની આશા રાખે છે, તેમની ભૂલ કયાં રહે છે, તે સમજાવી દે છે :
