________________
૨૩૮
ગીતા દર્શન
હોય, તજતો હોય, ગ્રહણ કરતો હોય, આંખો ખોલતો હોય કે ઉઘાડતો હોય (એવી ગમે તે ક્રિયા કરતો હોય, પરંતુ (એ બધી) ઈન્દ્રિયો, ઈન્દ્રિયાર્થોમાં (વિષયોમાં) વર્તે છે, એમ ધારણા રાખીને "હું કશું કરતો નથી” (ઈન્દ્રિયો જ કરે છે, એમ માને છે.
(અને કોતેય ! આવી દઢ માન્યતાને પરિણામે) બ્રહ્મ તરફ લક્ષ્ય રાખીને બ્રહ્મને ટેકે કરી આસકિત છોડીને જ કર્મો કરે છે, તે જેમ કમળ જળમાં રહેવા છતાં લેપાતું નથી તેમ તે તો પુરુષ) પાપથી લપાતો નથી. નોંધ : "કમળો નિત્યે જળમાં નહાતાં, જળસંગાથે જળમય થાતાં;
સંગ છતાં પણ, નિઃસંગતા ચૂકે નહિ રે." આવી ઉપમાં દરેક શાસ્ત્રમાં અપાયેલી છે, અને તે વધુ બંધબેસતી છે. કમળની ઉત્પત્તિ જળથી છે અને જળનો સાથ પણ છે, છતાં એ બંનેનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ જુદું છે. જે રીતે કમળ હંમેશા જળની ઉપર જ નિર્લેપ રહેવાનું, તે જ રીતે દેહધારી જીવ, ઈન્દ્રિયોથી ઊપજે છે; વધે છે. છતાં ઈન્દ્રિયોના ધર્મો અને આત્માના ધર્મો નિરાળા છે, એ ધારણા સ્થિર રહે, તેનું જ નામ તત્ત્વજ્ઞાન.
આવું તત્ત્વજ્ઞાન ધરાવનાર અને અગાઉ કહી ગયા તેવો યોગી હોય, તો તે બ્રહ્મને ટેકે કરી કર્મો કર્યા કરે છે, પરંતુ આસકિત ન હોવાને કારણે પાપથી લપાતો નથી. અગાઉ કહ્યું તેમ જ્ઞાની માટે આસવનાં સ્થાનો પણ સંવરરૂપ છે, એમ જૈનાશાસ્ત્રો ભાખે છે, તે આ દષ્ટિએ જ.
આ પરથી એ પણ ફલિત થયું કે ઘણી ક્રિયા એવી પણ હોય કે જે તત્ત્વજ્ઞયોગી અને અજ્ઞાની અયોગી એરૂપે જ કરી રહ્યા હોય કે કરતા હોય, પરંતુ એ ક્રિયા પાછળના આશય બંનેના જુદા જુદા હોય, એટલે એકલી ક્રિયા પરથી જ જ્ઞાનીઅજ્ઞાનીનું માપ ન નીકળી શકે. આ રીતે જોતાં બંધનનો આધાર માત્ર ક્રિયા જ પર નથી; પરંતુ ક્રિયા પાછળના આશય (જૈન પરિભાષામાં આવે સ્થળે અધ્યવસાય શબ્દ વપરાય છે તેની) ઉપર હોય છે, જ્યાં ક્રિયા પાછળ દુષ્ટહેતુ છે ત્યાં આસકિત હોવાની, ને આસકિત હોય ત્યાં બંધન પણ હોવાનું જ. અને જ્યાં ક્રિયા પાછળ શુદ્ધ હેતુ હોય ત્યાં આસક્તિ નહિ હોવાની ને આસકિત ન હોય ત્યાં બંધન પણ નહિ હોવાનું. આટલો વિસ્તાર જોયા પછી જ્ઞાની ફાવે તેમ વર્તે તોય
