________________
અધ્યાય પાંચમો
૨૩૩
કહું છું કે તને અને તારા જેવા માટે) કર્મયોગનો માર્ગ એ કર્મત્યાગના માર્ગ કરતાં ચડિયાતો છે.
નોંધ : સંન્યાસ એટલે કે નિવૃત્તિમાર્ગ અને યોગ એટલે પ્રવૃત્તિમાર્ગ. એમ જ જો સમજીએ, તોય તે ખરી રીતે બંનેય સાપેક્ષ માર્ગ છે. પ્રવૃતિમાર્ગ જ ચડિયાતો છે અથવા નિવૃત્તિમાર્ગ જ ચડિયાતો છે; એમ નિશ્ચિતરૂપે જ શ્રીકૃષણમુખથી અર્જુનજી કહેવડાવવા માગતા હતા એ આપણે ઉપર જોયું. શ્રીકૃષ્ણજીએ પણ ચોખ્ખોચટ જવાબ આપ્યો છતાં એમના આ જવાબ પરથી પ્રવૃત્તિમાર્ગના હિમાયતીઓ એકાંતે પ્રવૃત્તિમાર્ગ ચડિયાતો છે એમ રખે માની લે અને નિવૃત્તિમાર્ગના હિમાયતીઓ એકાંતે નિવૃત્તિમાર્ગ ભણી જ અર્થને મરડીને રખે લઈ જાય; એ ખાતર આટલેથી જ ન અટકતાં આગળ બહુ સુંદર રીતે અનેકાંતવાદનું રહસ્ય હવે શ્રીકૃષ્ણમુખેથી કહેવાય છે :
ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न वेष्टि न कांक्षति । निर्द्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बंधात्प्रमुच्यते ॥ ३ ।। सांख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदंति न पंडिताः । एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोविंदते फलम् ॥ ४ ॥ यत्सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते । एक सांख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति ॥ ५ ॥ જાણવો નિત્યસંન્યાસી, વાંચ્છાદ્વેષ રહિત જે; તે મહાબાહ ! નિર્વતી, છૂટે બંધ થકી સખે. ૩ સાંખ્ય ને યોગ બે જુદા, પાડે બાળ, ન પંડિતો; વઘાર્થ સેવતાં એક, મેળવે ફળ બેયનું. ૪ સાંખ્ય દ્વારા મળે સ્થાન, તે જ યોગકી મળે;
બંનેને એકરૂપે જે, પેખે છે તે જ પંડિત. ૫ હે મોટા હાથ વાળા અર્જુન ! જે વાંચ્છા અને ષધી રહિત છે, તે હમેશાં સંન્યાની જ જાણવો, અને પ્રિય અર્જુન ! તે તંદુરહિત જ હોઈને સુખેથી બંધન માત્રથી છૂટી જાય છે.
વળી અહો ! પ્રિય પાર્થ ! (ખરી રીતે જોવા જઈશ તો તને લાગશે જ કે) સાંખ્ય તથા યોગને જુદા પાડીને, સાંખ્ય ને યોગ બેય જુદા છે) એમ જુદા (લખવીને) તો
