________________
અધ્યાય ચોથો
ૐ તત્ સત્' એ પ્રમાણે શ્રીભગવાને ગાયેલી, ઉપનિષદો પૈકી બ્રહ્મવિદ્યા અને યોગશાસ્ત્રના સમન્વયવાળા શ્રીકૃષ્ણ અને અર્જુનના આ સંવાદમાં કર્મબ્રહ્માર્પણયોગ નામનો ચોથો અધ્યાય પૂરો થયો.
11
G
ચોથા અધ્યાયનો ઉપસંહાર
જ્ઞાન અને ક્રિયા (કર્મ)નું સ્થાન કયાં અને કેટલું મહત્ત્વનું છે, તે દર્શાવવું એટલો જ આ અઘ્યાયનો સાર છે. પણ સાંધ્યના પારિભાષિક જ્ઞાન અને ગીતાના જ્ઞાન વચ્ચે એક વિલક્ષણ ભેદ છે. મીમાંસકના પ્રખ્યાત કર્મકાંડમાં અને ગીતાના કર્મયોગમાં અગત્યનો ફેર છે. પાતંજલ-રાજયોગ અને હઠયોગની પ્રચલિત પ્રણાલિક અને ગીતાના યોગમાં મહત્ત્વનું અંતર છે, એ આપણે જોઈ ગયા. એમાં જ ગીતાની મહત્તા છે.
૨૨૫
ગીતાની દૃષ્ટિએ કોઈ પણ પરિસ્થિતિ એકાંતે ત્યાજ્ય કે એકાંતે સ્વીકાર્ય નથી. આમ જોતાં ગીતાનો આશય એટલો બધો વ્યાપક અને સર્વગ્રાહ્ય છે કે જેમાં સર્વ નદીઓરૂપી દર્શનો ગીતાના સમુદ્રમાં સમાઈ જાય છે. આથી જ આપણે અનેકવાર ઉચ્ચાર્યું છે, "ગીતા એ જૈનત્વનો પ્રતિપાદક અને પ્રચારક મહાગ્રંથ છે, તત્ત્વજ્ઞાનનું વિશ્વકાવ્ય છે.”
હવે આ અઘ્યાયમાં આવી ગયેલી વસ્તુના સંક્ષિપ્ત વર્ણનમાં ઊતરીએ :
અઘ્યાયના આરંભમાં જ શ્રીકૃષ્ણમુખે એમ બોલાયું કે, "જ્ઞાન અને સમતા બંને એક અપેક્ષાએ જોઈએ તો એક જ છે, અને કર્મકૌશલ્ય તથા જ્ઞાન બન્નેનો મારા યોગ શબ્દમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. તને આ વાત કદાચ નવી લાગશે, પણ સાવ નવી નથી. ઠેઠ સૂર્યકાળથી પરંપરાએ આ યોગ ક્ષીણ થતો અને વળી નવપલ્લવિત થતો ચાલ્યો આવે છે. આનો અર્થ એ થયો કે કાળની ગણના જેના નિમિત્તે થઈ શકે છે, તેથી પણ આ યોગ જૂનો છે, એટલે કે અનાદિ છે. વળી એનો અંત પણ આવવાનો નથી, માટે તે અનંત છે.”
"અહીં સૂર્ય મછી મનુ, અને મનુની પ્રજા માનવ ગણાય છે. તે રૂપકમાં વૈજ્ઞાનિક રહસ્ય છે. પ્રકાશ અને ગરમી જિંદગીમાં મહત્ત્વની વસ્તુ છે. વળી તેમાં સમતા અને ગતિશીલતા બન્ને વસ્તુ છે, તેમ માનવમાં એ બન્નેનો સમન્વય થાય
