________________
અધ્યાય ચોથો
૨૧૩
(કુરુઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા હે અર્જુન !) વળી કેટલાક યોગીઓ (પ્રાણાયામના સાધન દ્વારા આગળ વધતા હોય, તેઓ) પ્રાણાયામમાં પરાયણ ગણાય છે. એવા પરષો પ્રાણ અને અપાન બન્ને વાયુઓની ગતિ પર સંયમ લાવવા માટે (કેટલીકવાર) અપાનમાં પ્રાણને હોમે છે અને કેટલીકવાર પ્રાણમાં અપાન (વાયુ)હોમે છે.
વળી બીજા કેટલાક આહાર ઉપર કાબૂ લાવીને પ્રાણમાં જ પ્રાણને હોમે છે. એમ ઉપર કહ્યા તે સર્વે યજ્ઞથી જેમણે પાપ ખપાવી નાખ્યાં છે એવા યજ્ઞજ્ઞાતાઓ છે. (જે આચરણમાં મૂકે, તે જ ખરો જ્ઞાતા એમ હોઈને તેઓ તો બ્રહ્મને પામે જ છે. પરંતુ એવા) યજ્ઞની પ્રસાદીરૂપ અમૃત ભોગવનારા હોય છે, તે પણ સનાતન બ્રહ્મ પામે છે. (પાર્થ, હવે તું સમજી શકયો હોઈશ કે હું જે અર્થમાં યજ્ઞની વાત કરું છું તે અર્થમાં યજ્ઞ સહુને એક સરખો જરૂરી છે. ખરી રીતે કહું તો) યજ્ઞ ન કરનાર માટે આ લોક પણ નથી (એટલે કે યજ્ઞ ન કરનાર કાજે આ લોકમાં પણ સ્થાન નથી), તો પછી પરલોકમાં તો કયાંથી હો?
નોંધ: ગીતાકાળમાં પ્રાણાયામ ઉપર બહુ જોર આપવામાં આવતું હશે. એટલે શ્રીકૃષ્ણગુરુએ પ્રાણાયામને પણ યજ્ઞમાં સામેલ કર્યો. સારાંશ કે જે સાધન સાધ્યભણી લઈ જતું હોય તે સાધનમાં કરાયેલા બધા પુરુષાર્થને એ યજ્ઞ કહે છે. એ આપણે અગાઉ કહ્યું તેમ જ છે.
પ્રાણાયામ કરનારા પણ એ રીતે યજ્ઞકર્તા જ છે. પ્રાણવાયુને નિયમમાં લાવવા માટે તેવા સાધકો પુરુષાર્થ કરે છે. પ્રાણવાયુને નિયમમાં લાવવાથી સમત્વ આપોઆપ સધાય છે, પણ લક્ષ્ય સમવયોગ પર હોવું જોઈએ, નહિ તો સામાન્ય શારીરિક ફાયદા ઉપરાંત ખરો કશો લાભ થતો નથી. કેટલીકવાર તો અણઘડ માણસ શરીરને પણ નુકસાન કરી બેસે.
પ્રાણનો વેગ કામના ઉપર બહુ અસર કરે છે અને પ્રાણનો સંયમ કામના ઉપર કાબૂ લાવી શકે છે. આ રીતે પ્રાણાયામનું સાધન ઉપયોગી છે જ, પણ બ્રહ્મચર્યના પ્રેમ સિવાય અને ગુરૂગમ સિવાય એ માર્ગ જોખમી છે.
ગાંધીજી લખે છે: "શાસ્ત્રીય સંસ્કૃત પરિભાષામાં અંદરથી બહાર નીકળનારા વાયુને પ્રાણ કહે છે, જ્યારે ગુજરાતી વિજ્ઞાનની પરિભાષામાં બહારથી અંદર દાખલ થનારા વાયુને પ્રાણ કહે છે.” પણ આ ભેદ ખરા અર્થમાં નજીવો છે. ઘણા જીવો અમુક સમયે ઑકિસજન પણ બહાર કાઢે છે. દા.ત. ઝાડોની ઘણી જાતો છે.
