________________
૨૧૪
ગીતાદર્શન
આમ ોનાં તો એ બન્ને પરિભાષા મળી રહે છે. ખરી રીતે એક જ વાયુનાં પાંચ નામો છે : (૧) પ્રાણ (૨) અપાન (૩) વ્યાન (૪) ઉદાન અને (૫) સમાન. એમની ઓળખાણ લો. ટિળક ઉપનિષદો પરથી આ પ્રમાણે આપે છે ઃ
(૧) પ્રાણ એટલે આગળ જનારો ઉચ્છવાસ વાયુ. (૨) અપાન એટલે અંદ૨ આવનારો શ્વાસ વાયુ. (૩) વ્યાન – અર્ધો શ્વાસ રોકીને જો૨ ક૨વાનાં કામોમાં પ્રગટ થાય છે તે વાયુ. (૪) ઉદાન-મરણ-સમયે નીકળી જનાર વાયુ. (૫) સમાન શરીરમાં અન્નરસને એકસરખી રીતે પહોંચાડનાર વાયુ.
અપાનવાયુમાં પ્રાણને હોમવો એટલે કે ઉચ્છ્વાસમાં શ્વાસને હોમવો, આને યૌગિક પરિભાષામાં પૂરક નામનો પ્રાણાયામ કહેવામાં આવે છે. અને પ્રાણવાયુમાં અપાનને હોમવાની ક્રિયાને રેચક નામનો પ્રાણાયામ કહેવામાં આવે છે, અને પ્રાણ તથા અપાન બન્નેનો જેમાં નિરોધ થાય છે એને કુંભક નામનો પ્રાણાયામ કહેવાય છે.
આ રીતે શ્રીકૃષ્ણગુરુ પોતાના કર્મયોગમાં પ્રાણાયામ નામના યોગસાધનને શમાવી દે છે. સાંખ્ય વિષે પણ એમણે પોતાનો ખરો મત દર્શાવી દીધો છે. ઉપર એમણે જ્ઞાનને યજ્ઞ કહ્યો, તે જોતાં સાંખ્યદર્શન પણ યોગમાં શમાઈ ગયું. વૈશેષિક અને નૈયાયિક પણ શમાયા. વેદાંતને તો એણે પૂરો ન્યાય આપ્યો છે અને હા આપશે. મીમાંસકનાં કર્મકાંડોવાળો યજ્ઞ એમને બહુ સ્થૂળરૂપમાં દ્રવ્યયજ્ઞ લાગે છે. એટલે એમને જૈનસૂત્રો અને બૌદ્ધધર્મના પ્રાચીન ગ્રંથોમાં લખેલો જ્ઞાનયજ્ઞ જ પસંદ છે, એ વાત પણ ફરીને તે આગળ કહેશે.
"જેઓ સંયમિત ભોજન કરનારા છે તે પણ પ્રાણમાં પ્રાણને હોમનારા યજ્ઞી છે,” એમ કહી યુક્તાહાર મહત્ત્વની વસ્તુ છે એમ સમજાવે છે. જૈનસૂત્રોમાં ઉપવાસ, ઉણોદરી, સ્વાદસંયમ, વગેરેને બાહ્યતપમાં ગણાવ્યાં છે. ગાંધીજીના વ્રતવિચારમાં એમનો મહિમા ગવાયો છે.
"અન્નસમાં પ્રાણ" એ સુંદર લૌકિક કહેવત પરથી ઉપલકિયા ખ્યાલ જેઓ ઉપવાસ કે ન્યૂનભોજન કરવાથી ડરે છે, તેઓને શ્રીકૃષ્ણગુરુ સમજાવે છે કે "પ્રાણમાં પ્રાણને હોમવાથી, પ્રાણની શકિત બૂઠી થવાને બદલે વધુ સતેજ થાય છે. માત્ર એ બધું નિયમબદ્ધ થવું જોઈએ. ઉપવાસ અને પ્રમાણસર ભોજન કરવાથી કાયા નિરોગી થાય છે અને રહે છે, એવો પ્રમાણિક ડૉકટરો અને વૈદ્યોનો મત છે. અહીં કોઈ પ્રશ્ન કરશે કે ગીતા એને વૈદકીય સ્વરૂપ આપવાને બદલે ધાર્મિક
