________________
અધ્યાય ચોથો
૨ ૧૧
બીજ સંયમની આગે, હોમે શ્રોત્રાદિ ઈદ્રિયો; ઈદ્રિય આગમાં હોમે, શબ્દાદિ વિષયો વળી. ૨૬ પ્રાણ ને ઈદ્રિયો કેરાં સૌ કર્મો હોમતા બીજા; શાને પ્રદીપ્ત અગ્નિમાં, આત્મસંયમ યોગના. ૨૭ દ્રવ્યયજ્ઞ, તપોયણી, યોગયશી તથા બીજા;
સ્વાધ્યાય જ્ઞાનયજ્ઞી છે, એવા ઉગ્રવતી યુતિ. ૨૮ (ખારા પાર્થ! હવે હું જે દ્રવ્યયજ્ઞ અને જ્ઞાનયજ્ઞની વાત કરી ગયો, એ યજ્ઞોની ચોખવટ કરું છું. હું યજ્ઞનો જે વ્યાપક અર્થ તારી સમક્ષ કહું છું, તે અર્થમાં ગૃહસ્થો જ માત્ર નહિ, ત્યાગીઓ પણ યજ્ઞ કરી શકે છે, અને તેવો યજ્ઞ સહુ કોઈને માટે અનિવાર્ય છે. સાંભળ:).
કેટલાક ત્યાગીઓ કાન, આંખ વગેરે ઈન્દ્રિયોને સંયમરૂપી અગ્નિમાં હોમી દે છે (એટલે કે ઈદ્રિયોને એણે એટલી કાબૂમાં લઈ લીધી હોય છે કે સંસ્કારી રસ સિવાય વિકૃતરસમાં એને ગોઠતું જ નથી. સારાંશ કે એવા ત્યાગીને સંયમ સહજ હોવાથી સ્થૂળયજ્ઞ કે સ્થૂળત્યાગ કરવાની જરૂર નથી હોતી.) વળી બીજા યતિઓ ઈન્દ્રિયોરૂપી આગમાં વિષયોને હોમી દે છે. (એટલે કે ઉપભોગના પદાર્થોને તજીને ઈદ્રિયોને વશ કરવાની તાલીમ લે છે. આવા યતિઓને અંતરંગસંયમ અર્થે સ્થૂળત્યાગની પણ ભારે જરૂર છે.) અને વળી કેટલાક યોગીઓ તો ઈદ્રિયો અને પ્રાણનાં કર્મોને સમૂળગા જ્ઞાનથી પ્રજવલિત એવા આત્મસંયમરૂપી યોગના અગ્નિમાં હોમી દે છે. (એટલે કે હાલવું-ચાલવું વગેરે શારીરિક ક્રિયાઓ તથા શ્વાસાદિ પ્રાણકિયાઓને રોકી આત્મસંયમરૂપી યોગ સાધવા માંડે છે.)
આમ વિષયોના ત્યાગરૂપી દ્રવ્ય, યજ્ઞ અને ઈચ્છાના નિરોધરૂપી તપયજ્ઞ, આત્માના સંયમરૂપી યોગયજ્ઞ ઉપરાંત સ્વાધ્યાય દ્વારા આત્મજ્ઞાનને જાગૃત કરવાનો યજ્ઞ કરનારા પણ હોય છે. આ બધાય કઠિન વ્રત ધારણ કરનારા યાજ્ઞિક જ છે.
આ પરથી બરાબર સમજી શકાશે કે શ્રીકૃષ્ણગુરુનો યજ્ઞ કેટલો વ્યાપક છે. આપણે અગાઉ યજ્ઞનો અર્થ ધર્મમય પુરુષાર્થ અથવા જૈન પરિભાષા પ્રમાણે ઉપયોગ લીધો હતો, તે આબાદ રીતે ઘટી રહે છે.
આ રીતે જોતાં સ્થૂળત્યાગ એ દ્રવ્યયજ્ઞ અને સંયમ, તપ, અને સ્વાધ્યાયયોગ એ બધા જ્ઞાનયજ્ઞ (અથવા જૈન પરિભાષા પ્રમાણે ભાવયજ્ઞ) માં ધર્મમય પુરુષાર્થ
