________________
અધ્યાય ત્રીજો
૧૫
કહ્યું છે, પણ ગીતાકારે જેમ કહ્યું તેમ પોતાનું સત્ય ખરું જ છે કે ખોટું છે, તે કોઈ નિઃસ્પૃહ અને મધ્યસ્થપુરુષને જિજ્ઞાસાપૂર્વક પૂછીને ખાતરી કરાય, તો એ વધુ ઉત્તમ છે. એમ કરવાથી સાધકને પોતાના માર્ગમાં સફળતા થાય છે. પણ એમ છતાં એણે પોતાના અંતર ઉપર તો હંમેશમાં વધુ આધાર રાખવો જ રહ્યો. એટલે જ શ્રીકૃષ્ણગુરુ વાત ગળે ન ઊતરે ત્યાં લગી ખૂબ સમભાવ જાળવી અર્જુનને આ બધું ઉપદેશાત્મક રીતે સમજાવે છે; બળાત્કારે આજ્ઞા કરતા નથી. ધારે તો અર્જુનને તેઓ આજ્ઞા કરે તેમ હતા અને અર્જુન માને તેમ પણ હતો. જો એમ કર્યું હોત તો શ્રીકૃષ્ણગુરુને આટલા મોટા ગ્રંથ જેટલું બોલવું પણ ન પડત. પરંતુ એ માર્ગ તો બળાત્કારનો – હિંસાનો ગણાય. સમદષ્ટિ પુરુષ કદી તેવો માર્ગ સ્વીકારે જ નહિ અને કદાચ સ્વીકારે, તો એ પોતાની સમદષ્ટિ ગુમાવી બેસે અને સામા પક્ષેય એવું બળાત્કાર થયેલું કાર્ય લાંબો વખત ટકે નહિ તેમ સત્ય હેતુ સરે પણ નહિ. આ પરથી શિષ્ય, બાળક કે સેવકને સત્ય માર્ગ બતાવવામાંય ગુરુ, વડીલ કે સ્વામીએ પણ હઠ ન રાખવી જોઈએ એવો સાર એમને (પણ) મળી રહે છે. છેવટે એક વાત જરા જેટલી પુનરુક્તિ કરીને પણ અહીં કહેવી જોઈએ; તે એ કે કેટલાક લોકો "સ્વધર્મનો અર્થ પોતાનો સાંપ્રદાયિક ધર્મ ગણી બીજા ધર્મોને પરધર્મ માની એમાં હાઉ જુએ છે” એ યથાર્થ નથી. ટીકાકારોએ અલબત્ત સ્વધર્મનો અર્થ વર્ણાશ્રમધર્મ લીધો છે. અને તે કંઈ ખોટો નથી, પરંતુ ગીતાકારનો આશય તો મુખ્યત્વે આંતર ભૂમિકાને સ્પર્શે છે. મારો ધર્મ શો? એ ખરેખર તો સહુને પોતપોતાનું હૃદય જ પારખી દે છે. સગુરુ અને સત્ શાસ્ત્રો એમાં જેટલી શ્રદ્ધા તેટલાં જરૂર એને મદદગાર થાય છે. અગાઉ બીજા અધ્યાયના શ્લોક ૩૧ માં 'સ્વધર્મ' વિષે જે વિવેચન આવી ગયું છે, તે વાચક ફરીથી જોઈ લેશે, તો એને પૂરું સમાધાન થશે. હવે અર્જુન અગાઉની વાર્તાના અનુસંધાનમાં પ્રશ્ન કરે છે :
મન ઉવાર अथ केन प्रयुक्तोऽयं पांप चरति पुरुषः । अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ।। ३६ ॥
અર્જુન બોલ્યા: પ્રેર્યો કોનાથી વાય ! પુરુષ પા૫ આચરે ?
ન ઈચ્છતાં છતાં જાણે જોડાયો જોર જુલ્મથી? ૩૬ (ભલા હે વૃષ્ણિકુળના શણગાર !) વાય (આપે અગાઉ કહ્યું તેમ જો જીવ
