________________
૧૬૨
ગીતાદર્શન
સંયયમાં સંસ્કૃત રસની લિજ્જત મળે તેમ સંયમીએ ઈન્દ્રિયસંયમ સાથે મનનું પણ ઘડતર કરવું જોઈએ. આનું જ નામ તે જૈનસૂત્રોનું ચારિત્ર અને ગીતાનો કર્મયોગ.
પ્રકૃતિનો અર્થ પણ ૩૪મા શ્લોકથી ફલિત એ થયો કે સચેતન ઈન્દ્રિયોને પોતાને ગમતા વિષયોમાં રાગ અને અણગમતા વિષયોમાં દ્વેષ જન્મે તે સ્વાભાવિક છે, પણ એમાં ભળવું એ પોતાના આત્માના) સ્વભાવ સંગત નથી. એટલે ખરા પ્રકૃતિને અનુસરનારા જ્ઞાની મનુષ્યો ત્યાં રાગદ્વેષને વશ થતા નથી, પણ અજ્ઞાની મનુષ્ય અવશ્ય રાગદ્વેષને વશ થઈ જાય છે. બીજાં અજ્ઞાની ભૂતો (મનુષ્યતર પ્રાણી) પણ અજ્ઞાની મનુષ્ય જેટલાં રાગદ્વેષને વશ થતાં નથી, તેમ કમાર્ગે તેટલી હોંશથી પડતાં નથી. કારણ કે ઓધસંજ્ઞાત્મક (અંધ અનુકરણવાળી) પ્રકૃતિ એનામાં હોય છે, છતાં એ પ્રકૃતિ જ એમને એમ કરવા દેતી નથી. હવે એ કહેવાનું ભાગ્યે જ હોય કે જીવને નૈસર્ગિક પ્રકૃતિના નિયમો અધોગતિના માર્ગે લઈ જતા નથી, એ તો ઊંચે જ લઈ જવા મથે છે. એટલે માણસ ખાડમાં પડે છે, એમાં પ્રકૃતિનો દોષ નથી. ત્યારે પ્રશ્ન એ થાય છે કે તો પછી કોનો દોષ? એનો જવાબ ગીતાકાર આપે તે પહેલાં અને વચ્ચે એક પ્રશ્ન કરી લીધો, "કર્મ કરવાં જોઈએ એ વાત કબૂલ, પણ જ્ઞાની જેમ કોઈ સાથે લડવા જતો નથી, તેમ મારે શા માટે લડવું? યુદ્ધ વિના કયાં બીજાં કર્મો ઓછાં છે?” એનો જવાબ ગીતાકાર પહેલો આપી દે છે:
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् । स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ।। ३५ ।। સ્વધર્મ વિગુણો સારો, સુવર્યા-પરધર્મથી;
સ્વધર્મે મોત છે સારું, પરધર્મ ભયંકર. ૩૫ (અર્જુન ! ઘણીવાર માણસ પોતાની ભૂમિકા જોયા વિના પોતાના સહજ ધર્મને પડતો મૂકી પરાયો ધર્મ આચરી નાખે છે. જો કે તે વખતે એને લાગે છે કે એ પરાયો ધર્મ એણે સારી રીતે આચરી લીધો, પણ એવું આચરણ પરાયાધર્મ પ્રત્યે એનું કાયમ નથી ટકી શકતું. કારણ કે પોતાની ભૂમિકા પ્રમાણે જે ધર્મ ઉચિત હોય તે જેટલો સ્વાભાવિક હોય તેટલો પોતાની ભૂમિકાને ન બંધ બેસે તેવો ધર્મ ભલેને પછી ગમે તેવો રૂડો, સરળ કે ઉમદા લાગતો હોય છતાં પણ તેમાં કાયમ મન સ્થિર થઈ શકતું જ નથી. ખરી વાત તો એ છે કે પોતાના સ્વાભાવિક ધર્મને પડતો મૂકી,
