________________
૧૬૦
ગીતાદર્શન
પણ એ જ છે કે આત્માવંત હોવા છતાં જાણે એનામાં આત્મા જ કાં ન હોય, એવું જડતાભર્યું એનું જીવન હોય છે, પથ્થર જેવું એનું અંતર હોય છે, સિદ્ધાંત જેવી કોઈ વસ્તુ જ એનામાં ઊગતી જ નથી. જેવી રીતે કળવાળું પૂતળું કળ દબાવાય છે તેમ નાચે છે, તે જ રીતે આવો દેહધારી સંજોગની કળ જેમ દબાય તેમ નાચ્યા કરે છે,
અહીં લગીનો સારાંશ એ કે (૧) કાં તો સાધકે પોતાના આત્મસ્પર્શી અવાજને વફાદાર રહી ઊંચે માર્ગે જવું રહ્યું અને (૨) કાં તો સદ્દગુરુને ચરણે સમજ, શ્રદ્ધા, ગુણદષ્ટિ વગેરે રાખી સમર્પણ કરી પુરુષાર્થ કરવો રહ્યો. પરંતુ પુરુષાર્થ તો કરવો જ જોઈએ. હવે આટલું અવધાર્યા પછી પણ પરમાર્થ ક્રિયા કરવામાં ય હાલતાં ને ચાલતાં ભૂલો થવાનો તો સાધકને ભય છે જ એમ માની રખે કોઈ અપુરુષાર્થને - અકર્મયોગને- માર્ગે વળી જાય, એટલા ખાતર એ અર્જુનને કહે છે:
सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि । प्रकृतिं यांति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति || ३३ ॥ इंद्रियस्येद्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ । तयोर्न वशभागच्छेतौ ह्यस्य परिपंथिनौ ॥ ३४ ॥ સ્વપ્રકૃતિ અનુરૂપ વર્તે જ્ઞાનીય એમ જ; પ્રકૃતિગામી છે ભૂતો, ત્યાં તે નિગ્રહ શું કરે? ૩૩ ઈન્દ્રિયને સ્વઅર્થે તો, રાગ-દ્વેષ રહ્યાં જ છે;
તે બેને વશ ના થાવું, આત્માના માર્ગશત્રુ તે. ૩૪ (પ્યારા પૃથા પુત્ર !) ભૂતમાત્ર પ્રકૃતિગામી છે. જ્ઞાની પણ પોતાની પ્રકૃતિને અનુરૂપ વર્તે છે. જ્યાં આવી જગતની રવાભાવિક સ્થિતિ ગતિ છે) ત્યાં (એકલો) નિગ્રહ (ક્રિયાને રોકવાનો બળાત્કાર) શું કરશે?
(પણ ત્યારે તું કહીશ કે જ્ઞાની પણ પ્રકૃતિ અનુસાર વર્તે છે, અને ભૂતો પણ પ્રકૃતિ અનુસાર વર્તે છે, તો પછી સામાન્ય દેહધારી અને જ્ઞાનમાં ફેર શો રહ્યો? કૌતેય ! ઘણો જ ફેર, અને તે એ કે બીજા જીવજંતુઓ પ્રકૃતિ - સામે થવાની શકિત ધરાવતાં નથી અને એથી જેમ એક કેદી જેલના નિયમ પ્રમાણે વર્તે છે, તેમ વર્તે છે. પરંતુ મનુષ્ય તો પ્રકૃતિની સામે થવાની શકિત ધરાવે છે; છતાં એવા મનુષ્યો પૈકી જે જ્ઞાની હોય છે, તે તેની સામે ન થતા પ્રકૃતિને અનુરૂપ
