________________
૧૫૬
ગીતાદર્શન
તેવો પૂરો જ્ઞાની આવી બાબતમાં તો ખૂબ જ ચેતતો રહે. એને એ ખ્યાલ તો પહેલો જ રાખવાનો કે લોકોની બુદ્ધિ કેમ સ્થિર બને ? આ ખ્યાલ રાખતાં ભલે લોકો જલદી પોતાના સત્ય દર્શનને ન ઝીલી શકે, તો પણ એની કંઈ ચિંતા નહિ. એ પાત્રતા તૈયાર નહિ હોય, તો સત્યદર્શન ઝીલાયા પછી પણ સ્થિર રહેવાનું નથી. એટલે પ્રથમ લાભ બહોળો દેખાય, તોય પરિણામ સંતોષજનક નથી, જ્યારે પાત્રતા તૈયાર કરાવવાના નિમિત્ત બનવામાં પ્રથમ તકે લાભ ભલે ઓછો દેખાય, તોય પરિણામ પૂર્ણ સંતોષજનક છે, માટે જ્ઞાનીએ આવા લોકોને કોઈ પણ સંયોગોમાં અસ્થિર ન બનાવવા.”
ગીતાકારનો આ ધ્વનિ વિશાળ લોકમાનસના તલસ્પર્શી અભ્યાસનું ફળ છે એમ આપણે સહેજે સમજી શકીશું.
જૈન સૂત્રોનો પણ આ જ અવાજ અગાઉ સાંભળી ગયા છીએ. અહીં એટલું ઉમેરવાની જરૂર છે કે ગીતાકાર સાંપ્ય પરિભાષાનો જ્યાં પ્રકૃતિ શબ્દ વાપરે છે, ત્યાં જૈન સૂત્રો ભાવકર્મ શબ્દ વાપરે છે. ભાવકર્મથી જ દ્રવ્યકર્મ અને સંસારાસકિત છે. એટલે જ આત્મા મૂળે અક્રિય હોવા છતાં સક્રિય બને છે. અને એ રીતે ફર્યુ બનવાથી ભોકતા બને એ સ્વાભાવિક છે. આ દૃષ્ટિએ જૈન આગમો अप्पा कता विकताय सुहाणय दुहाणय ।
સુખોનો અને દુઃખોનો આત્મા કર્તા છે અને ભોકતા છે એ આગળ વાત કહી છે. હવે એ કહેવાની જરૂર નથી કે આ આત્મા બહિરાત્મા જ કહેવાય. અંતરાત્મા અને પરમાત્માની દશા તો કર્મના લેપ વગરની જ છે. એટલે એ રીતે 'પ્રકૃતેઃ ક્રિયમાણાનિ’ એ વાત ઘટી જાય છે. વસ્તુતઃ એના શુદ્ધ સ્વરૂપને કર્તાભોકતાપણાનો કશો જ લેપ નથી. આ વાત સમયસરના કર્તા જૈનાચાર્યે સુંદર ઢબે સમજાવી છે. જેને કર્મ અને આત્મા જુદાં છે, એવું ભેદ-વિજ્ઞાન થયું તે સુવિ બનારસીદાસજીના શબ્દોમાં કહીએ તો "શિવમાર્ગમાં ખેલી રહ્યો હોય છે એ લગારે આસકત થતો નથી. સ્વાર્થ અને પરમાર્થ બંનેનો સુમેળ એના જીવનમાં હોય છે. કરોડો વિરોધો વચ્ચે પણ એ કોઈની વિરુદ્ધ જતો નથી, એની બુદ્ધિ પરભવમાં જતી નથી.” આમ હોવાથી એ નથી ચળતો કે નથી કોઈને ચળાવતો. અજ્ઞાન, શિથિલ અને આસકત જનોમાં પણ પોતે જ્ઞાની, મહાપુરુષાર્થી વીર અને અનાસકત રહે છે.
સારાંશ કે નટ દોરી પર નાચતો જાય છે; છતાં લક્ષ્ય ચૂકતો નથી. કેટલાક
