________________
૧૪૮
ગીતાદર્શન
વળી "લોકસંગ્રહ એટલે જગતનાં ધારણપોષણ માટે પણ કર્મો કરવાં જ જોઈએ.” આમ કહીને ગીતાકાર આત્મકલ્યાણ અને જગકલ્યાણનો સુમેળ સાધે છે. જૈનસૂત્રોનો પણ એ જ ધ્વનિ છે કે "તીર્થકર પદ સર્વોત્તમ પદ છે. પંચપરમેષ્ઠીમંત્ર કે જે જૈનોના ઉત્કટ મંત્ર છે, તેમાં પ્રથમ પદ પણ પ્રત્યક્ષ તરીને પ્રત્યક્ષ તારનારા એવા તીર્થકરને જ અપાયું છે; સિદ્ધને નહિ. કારણ કે સિદ્ધ તો તીર્થકર થાય તેમ બીજા વીતરાગો પણ થઈ શકે છે કે જે બીજા વીતરાગોએ તરવા ઉપરાંત પ્રત્યક્ષ તારવાનું કામ કર્યું હોતું નથી. અને તે એટલા માટે કે તીર્થકરોનાં જીવનમાં આત્મશ્રેય અને વિશ્વશ્રેય બંનેનો સમન્વય હોય છે. તેઓ પોતે ઊડે છે અને જગતને પણ બાથમાં લે છે. પોતે તરે છે અને જગતને પ્રકાશ પૂરો પાડે છે. તેમ આવા પુરુષો જ્ઞાનજ્યોતે જળહળે છે અને લોકને પ્રકાશ આપે છે. તેઓનું જીવન વ્યવહારનય અને નિશ્ચયનયના સમન્વયની પણ આદર્શ પરાકાષ્ઠારૂપ છે. આવું તીર્થકરપદ ક્ષાત્રત્વ વિના હોઈ શકે જ નહિ; પછી વર્ણ કે જાતિ ગમે તે હો, પણ ક્ષાત્રત્વ તો જોઈએ જ. પરમ વીરતા વિના જીવન અને જગતના મહાનિયમને પરખવો અને જીવનમાં એનો સમન્વય સાધવો અશકય છે."
'લોકની ઉન્માર્ગ પ્રવૃત્તિ નિવારવી' એવો લોકસંગ્રહનો અર્થ શ્રીમાનું શંકરાચાર્યે કર્યો છે એવો ઉલ્લેખ લોકમાન્ય પોતાના કર્મયોગશાસ્ત્રમાં લીધો છે. લોકસંગ્રહનો સરળ અર્થ લોકકલ્યાણ અથવા લોકસેવા પણ થઈ શકે.
કોઈ રખે એમ માને કે આત્મકલ્યાણ અને લોકસેવાને શું લાગેવળગે? હા; એટલું ખરું છે કે પહેલાં આત્મકલ્યાણ અને પછી લોકસેવા. પરંતુ એ બંનેનો અવિનાભાવી (અતૂટ) સંબંધ છે. જે આત્મકલ્યાણની ક્રિયામાં પ્રત્યક્ષરૂપે કે પરોક્ષરૂપે વિશ્વકલ્યાણ ન થતું હોય અથવા ન થવાનું હોય, તે ક્રિયા આત્મકલ્યાણની ન જ હોઈ શકે. વિકાસનું ખરું માપ જ જગત છે. પણ એટલો સાધકે ખ્યાલ રાખવો જોઈએ કે જગત પોતા પાછળ અનુસરી રહ્યું છે અને પોતે પરમાત્માને અનુસરી રહ્યો છે. માટે એની એક પણ ક્રિયા એવી ન હોવી જોઈએ કે જે પરથી એને અનુસરનારા ઉપર ચડવાને બદલે ખાડામાં પડે ! આ બીના સમજાવવા ખાતર હવે ગીતાકાર કહે છે કે:
यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः । स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ २१ ॥
