________________
અધ્યાય ત્રીજી
છે. સાંખ્યમતની અને યોગમતની નિષ્ઠા ભલે જુદી જુદી લાગે એ બન્નેના ધ્યેયમાં કશો જ ફે૨ નથી. નિષ્ઠા બે દેખાય છે, તે પણ ભૂમિકા ભેદે દેખાય છે આખરે તો એ બન્નેનો સમન્વય થાય જ છે; એ બેમાંથી એ નિષ્ઠાને પણ જે સાચી રીતે વફાદાર રહે છે, તે બેયનું ફળ મેળવે છે. આ વિષે અબાધ્ય પ્રમાણો તો એ આગળ આપશે.
અહીં તો અર્જુનને નિયત કર્મની સમજણ આપે છે. એક બાજુથી શ્રીકૃષ્ણ મહાત્મા પોતે જ કહી ગયા છે કે "વૈદિક કર્મકાંડોની જાળથી તારી બુદ્ધિ ગૂંચવાઈ ગઈ છે. માટે સ્થિર કરી ત્રિગુણથી દૂર થા.” પણ આનો અર્થ એ નથી કે "કર્મમાત્રથી દૂર થવું" એ બતાવવા ખાતર અહીં ચોખ્ખા શબ્દોમાં કહે છે કે "નિયત કર્મનો સીધો સાદો અર્થ તો પોતાના હૃદયને સૂઝે તે કર્મ અથવા અનિવાર્ય કર્તવ્ય કર્મ. છતાં એ ઓળખવામાં મુશ્કેલી થતી હોય તો શાસ્ત્રવિહિત કર્મ તે નિયત કર્મ. પણ કયું શાસ્ત્ર વિહિત અને કયું શાસ્ત્ર નિષિદ્ધ ? એ બૌદ્ધિક ચર્ચાથી ન સમજાય માટે તને ટૂંકમાં કહું છું કે યજ્ઞાર્થ કર્મ એ જ નિયત કર્ય.”
૧૩૯
આમ કહીને 'કર્મયોગ' માંહેલા કર્મ શબ્દની તો ચોખવટ કરી, પણ રખે પાછો અર્જુન પૂર્વમીમાંસા દર્શનમાં બતાવેલા યજ્ઞને જ યજ્ઞ સમજી બેસે,એટલા ખાતર યજ્ઞનો ખુલાસો આપવા માંડયો.શ્રીકૃષ્ણ મહાત્માની સમદ્દષ્ટિ અને આત્મજ્ઞાનનો અહીં સુંદર પરિચય મળે છે. તેઓ તે કાળનાં બધાં દર્શનોનાં મૌલિક મન્તવ્યોને માન્ય રાખે છે, પણ સાંપ્રદાયિકતાને વેગળી મૂકી દે છે. તેઓ અર્જુનને કર્તવ્ય-કર્મથી ભાગતાં રોકી, વીરતા અને ઉત્સાહની પ્રેરણા પાઈને કર્તવ્ય-કર્મમાં લગાડવા મથે છે. પરંતુ કર્તવ્ય કર્મનો અર્થ માત્ર 'યુદ્ધ' કે અયુદ્ધ' એટલો જ સાંકડો અર્થ નહિ, એ પણ બતાવી દે છે, એટલે કોઈને કશી શંકા જ ન રહે !
યજ્ઞની આવશ્યકતા
सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः 1 अनेन प्रसविष्यध्व्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् ||१०|| देवान्मावयतानेन ते देवा भावयंतु वः
1
परस्परं भावयंतः श्रेयः परमवाप्स्यथ इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यंते यज्ञभाविताः तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुंक्ते स्तेन एव सः
||૧૧||
।
||૧||
