________________
અધ્યાય ત્રીજો
જ્યારે માત્ર કમેન્દ્રિયોને રોકી મનથી સંભારવામાં કે ચિંતવવામાં આવા મહા દોષો છે, ત્યારે એથી ઊલટું જો જ્ઞાનેંદ્રિયોને મનથી રોકી કર્મેન્દ્રિયોને અનાસતિપૂર્વક કર્મયોગમાં જોડવામાં આવે તો દોષ નથી અને તેવો અનાસકત કર્મયોગી ખરેખર ઉત્તમ છે, એમ નીચે બતાવે છે :
यस्त्विद्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन । कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते મનથી ઈન્દ્રિયો રોકી, કિંતુ કર્મેન્દ્રિયો વડે; જે કર્મયોગ આરંભે, તે અનાસકત શ્રેષ્ઠ છે.
||७||
૧૩૫
6
પણ હે (ઊજળા) અર્જુન ! મનથી જ્ઞાનેન્દ્રિયોને રોકી કર્મેન્દ્રિયો વડે કર્મયોગને આરંભે છે, તે અનાસકત(જન) ઉત્તમ છે.
નોંધ : વાણી,પગ, હાથ, ગુદા અને જનનેંદ્રિય એ પાંચ કર્મેન્દ્રિયો છે. અને ચામડી, જીભ, નાક, આંખ અને કાન એ પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો છે. જ્ઞાનેન્દ્રિયોનો સંબંધ વિષયો સાથે મુખ્યત્વે છે.આત્મા, બુદ્ધિ મન અને જ્ઞાનેન્દ્રિયોના હુકમ પછી જ કર્મેન્દ્રિયો દુષ્ટમાર્ગે પ્રવર્તી શકે છે. હવે જો એ એમના ઉપરીઓની દાનત શુદ્ધ થઈ જાય તો કર્મેન્દ્રિયોને અનુચિત માર્ગે જવાનું બને જ નહિ. માટે ગીતાકાર કહે છે કે જો મનથી જ્ઞાનેન્દ્રિયોને રોકવામાં આવે, તો કર્મેન્દ્રિયોથી કરવામાં આવતી ક્રિયામાં જે નિબિડબંધનનું (મજબૂત બંધનનું) ઝેર છે, તે શિથિલબંધવાળું બની જાય છે.
લોકમાન્ય ટિળકના શબ્દોમાં કહીએ તો આકિતનો પારો મરી ગયા પછી ઊલટો એ સાધક થાય છે અથવા તો કર્મનો વીંછી તદ્દન મરી શકે તેમ નથી; માટે એમાં રહેલું આસકિતરૂપી ઝેર જ્યાં રહે છે, તે આંકડાને જ કાઢી લેવો એ ઉત્તમ છે.
જૈન પરિભાષાથી પરિચિત ઉચ્ચકોટીના સાધકને પણ આ પ્રશ્ન થાય કે "આત્મા કાર્યણ શરીરના પાંજરામાંથી છૂટવા તો માગે જ છે; પણ એ જે મનુષ્યદેહના સાધનથી કાર્યણશરીરના (કર્મમય શરીરના ) પાંજરામાંથી છૂટવાનો છે, તે માનવ દેહથી કામ લેવો માટે એને ખોરાક તો આપવો જ પડશે. હલનચલનાદિ કર્મ પણ કરવું જ પડશે. ભલે સંયમનો હેતુ હોય છતાંય અપ્રતિબંધ વિહાર માટે ફરતાં અનિવાર્યપણે ઈચ્છા ન હોછા છતાં સૂક્ષ્મ જીવોની હિંસા થઈ જશે, તે પાપથી મુક્ત થવાનો ઉપાય કયો ? શું વૃક્ષની જેમ નિશ્ચેષ્ટ પડી રહેવું ?
