________________
અઘ્યાય ત્રીજો
પણ નિષ્કર્મી દશા અનુભવી શકયા, તો તેઓ મહાન થાપ ખાય છે. કારણ કે જેને પ્રકૃતિના ગુણો - સત્ત્વગુણ,૨જોગુણ અને તમોગુણ-નો સંગ છે, તેવો દેહધારી) કોઈ ક્ષણભર પણ કર્મ કર્યા વિના કદી રહેતો નથી.પ્રકૃતિના ગુણો સૌ પાસે પરવશે પણ કર્મ કરાવે જ છે.
૧૩૩
નોંધ : તમોગુણ, રજોગુણ અને સત્ત્વગુણની સામ્યાવસ્થાને સાંખ્ય પરિભાષામાં પ્રકૃતિ કહે છે; તે વડે જ બંધાયેલો પુરુષ, સંસાર પરિભ્રમણમાં પડે છે. લૌકિક પરિભાષા પ્રમાણે પ્રકૃતિનો અર્થ સંસ્કાર બંધારણ લઈએ તો પણ ખૂબ સુંદર રીતે ઘટી શકે. જીવ,જે ક્રિયા પરત્વે વારંવાર રસ લે છે, તે ટેવ રૂપે અથવા સંસ્કાર બંધારણ રૂપે ઘડાઈ જાય છે. આની અસર જીવન પથમાં જબ્બર હોય છે. એ ટેવો કે સંસ્કાર બંધારણોને મૂળથી બદલવાની તાલાવેલી હોય તોય કેટલીકવાર એને અનુકૂળ કર્મો કરવાં પડે છે અને કેટલીકવાર કર્મોને છોડવાથી એ ટેવો બદલાય છે. જો અનુકૂળ કર્મો ક૨વાથી જ એ ટેવો બદલવાની હોય, તો એ કર્મોને છોડવાની પ્રવૃત્તિ ગમે તેટલી શ્રેયકારક દેખાતી હોય, તોય અંતે અશ્રેય જ થાય છે. અહીં અર્જુનની મનોમય ભૂમિકા એ જાતની હતી કે તે કર્મ કર્યા વિના પ્રકૃતિથી છૂટે તેમ ન હતું. માટે એ વાત અહીં ખાસ ભાર મૂકીને કહેવામાં આવે છે કે કર્તવ્ય કર્મને પ્રારંભીએ તોય કર્મબંધનથી છુટાતું નથી, અને કર્તવ્ય કર્મને આરંભીને છોડી દઈએ તો કાયરતા અને કર્મબંધન બેયનો ભય રહે છે. કારણ કે ક્રિયાનો અનાદર કરવાથી એ ક્રિયાથી કર્મેન્દ્રિયોને દૂર રાખી શકાય છે, પણ જ્યાં લગી એ ક્રિયા, વસ્તુ કે વ્યકિત પ્રત્યેની કામના ટાળવાનો યત્ન ન થાય ત્યાં લગી મન તો ઊલટું વધુ વેગે એ બાજુ દોડવા માંડે છે અને આવી સ્થિતિ તો ભારે ભયંકર છે, તે નીચે બતાવે છે.
कर्मेद्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन् । इंद्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते ||६|| માત્ર કર્મેન્દ્રિયો રોકી,વિષયોને સ્મર્યા કરે; મનથી જે વિમૂઢાત્મા, મિથ્યાચારી ગણાય તે.
(ખરેખર અર્જુન ! ) જે વિષયોને મનથી રસપૂર્વક સેવ્યા કરે છે, ને માત્ર કર્મેન્દ્રિયના સંગથી બચે છે તે મૂઢાત્મા, મિથ્યાચારી (દંભી-પાખંડી) ગણાય છે.
નોંધ : આ શ્લોક અર્જુનપક્ષે એ રીતે લાગુ પડે છે કે અર્જુનના મનમાંથી જ્યાં
