________________
૧૩૨
ગીતાદર્શન
વાતોથી જ મોક્ષપ્રાપ્તિમાં માને છે. જ્યારે કેટલાક સંન્યાસ માત્રથી, ત્યાગ માત્રથી જ મોક્ષ મળી જશે, એમ આગ્રહ પકડી બેસે છે, ગીતાકાર બન્નેને નૂતન કર્મયોગની પ્રેરણા પાય છે.
ગીતા રચાઈ તે કાળે સાંખ્યમત અને યોગમત બન્નેની પ્રતિષ્ઠા ઠીક પ્રમાણમાં હશે જ. નિષ્કર્મ્સ-ચિત્તવૃત્તિ નિરોધ-એ યોગ મતનું ધ્યેય હશે અને સિદ્ધિ એ સાંખ્યોનું ધ્યેય હશે અથવા સિદ્ધિ એ યોગમતનું ધ્યય લઈએ અને નૈષ્ણમ્યપણું સાંખ્યમતનું ધ્યેય લઈએ તોય ઘટે છે. ગીતાકાર એ બન્નેનાં ધ્યેય વિષે વાંધો લેતા નથી, પણ એ ધ્યેયો માટે જે સાધન (તે તે પક્ષ) લઈને, પોતાના ધ્યેયે પહોંચવા પ્રયત્ન કરે છે, ત્યાં ચેતવે છે કે માત્ર સાધન પકડવાથી જ વળે નહિ ! સાધ્ય પ્રત્યેની વફાદારી જોઈએ.
આ રીતે ગીતાનો કર્મયોગ જેમ સાંખ્યયોગ કરતાં જુદો પડે છે, તેમ પાતંજલ યોગથી પણ જુદો પડે છે. ગીતાનો કર્મયોગ એટલે જૈનસૂત્રોનું ચારિત્ર. જેમ ગીતાકાર કહે છે તેમ જૈનસૂત્રો પણ કહે છે કે ચારિત્ર વિના મોક્ષ નથી. એ ચારિત્ર માત્ર જ્ઞાનની વાતોથી કે કેવળ ત્યાગથી આવતું નથી, પણ અનાસકિતની દ્રષ્ટિથી આવે છે.
નીતિકારોના શબ્દોમાં કહીએ તો "વિપ્નભયથી કે પાપના ડરથી ક્રિયાનો પ્રારંભ જ ન કરનારા તદ્દન નીચલા દરજ્જાના છે. કર્તવ્યને શરૂ કરી વચ્ચે જ પીછેહઠ કરનારા મધ્યમ દરજ્જાના છે, પણ જેઓ વિઘ્નો કે લાલચોની સામે ટક્કર ઝીલી તટસ્થ સમભાવી રહી કર્તવ્યને સાંગોપાંગ પાર ઉતારે છે, તે જ ઉચ્ચ કોટીની છે.” શ્રીકૃષ્ણ મહાત્મા પણ અર્જુનને એ જ ઉચ્ચ કોટીમાં દાખલ કરવા માગે છે. એટલે જ એ કહે છે :
न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्। कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः ||५|| સર્ણય ન રહે કોઈ,કદી કર્મ કર્યા વિના;
કરાવે અવશે કર્મ, સૌને પ્રકૃતિના ગુણો. ૫ (અને વહાલા ભારત ! કોઈ કર્તવ્યનો પ્રારંભ ન કરીને જ એમ માની લે, કે અમે હવે એ કર્તવ્યથી કાયમ માટે છૂટી ગયા. તો તેઓ ભૂલ ખાય છે. વળી એ એમ પણ માની લે કે અમે એટલો વખત કર્તવ્યોનો અનાદર કર્યો તેટલો વખત
