________________
અધ્યાય ત્રીજો
૧૩૧
નોંધ: જુદા જુદા ટીકાકારો આ બન્નેને સ્વતંત્ર માર્ગો કહ્યું છે, પણ ગીતાકાર કહે છે કે એ બે ભૂમિકાઓ છે. જે એને સ્વતંત્ર માર્ગો કલ્પીને એ બેમાંના એકને જ જળોની પેઠે વળગી રહે છે. તે ભૂલે છે. જૈન ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી પણ એ જ દુઃખ રડે છે કે –
"કોઈ ક્રિયા કો કહત મૂઢમતિ ઔર જ્ઞાન કોઈ પ્યારો રે, મિલત ભાવ રસ દોઉમે પ્રગટત તૂ (આત્મા) દોનોસે ન્યારો રે,
ચેતન અબ મોહે દર્શન દીજે.” ગીતાકાર પણ અર્જુનને એ જ સમજાવે છે કે આ લોકમાં સાધકોની સંખ્યા (જૈન દ્રષ્ટિએ સમકિત) અને યોગી(જૈન દષ્ટિએ સંયતિ) એવી બે કોટી છે, એટલે એ રીતે પૂર્વકાળથી બે પ્રકારની નિષ્ઠા ચાલી આવે છે. એમ મેં પણ તને ગત અધ્યાયમાં કહ્યું છે. પણ તું એ બન્નેને તદ્દન જુદી જુદી ન માનતો. એ બન્ને એકબીજા સાથે સંકલિત છે. તું તો એમાંની જ્ઞાનયોગની નિષ્ઠાને ધિક્કારે છે. એટલે ત્યાં તારી મોટી ભૂલ થાય છે. કારણ કે -
न कर्मणामनारंमान्नैष्कर्म्य पुरुषोऽश्नुते । न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिमच्छति ||४|| કર્મોની અપ્રવૃત્તિથી, નિષ્કર્મી ન થતો નર;
ન સંન્યાસ થકી માત્ર, સિદ્ધિને મેળવે વળી. ૪ (મોક્ષાભિલાષી સાધકોની અગાઉ જેમ બે નિષ્ઠા કહી તેમ ધ્યેય કલ્પના પણ બે પ્રકારની હોય છે. (૧) નિષ્ક્રિય દશા અર્થાતુ મન, વાણી ને કાયાથી રહિતપણાની દશા પામવી અને (૨)એવી સિદ્ધિ મેળવવી કે જેથી આત્મા ગમે ત્યાં રહે, પણ દુઃખી ન રહે. નિષ્ક્રિય દશાની ધ્યેય-કલ્પના સાંખ્યકોટીના સાધકોની હોય છે અને સિદ્ધિ દશાની ધ્યેય-કલ્પના યોગીની હોય છે. આ બન્નેને ગીતાકાર ચેતવે છે કે આ પૈકીની બેમાંથી એકે કર્મોના અનારંભથી કિંવા સંન્યાસમાત્રથી જ ફળતી નથી. એટલે જ કહે છે કે) કર્મોનો આરંભ ન કરવાથી કોઈ પુરુષ નિષ્ક થતો નથી. તેમ માત્ર સંન્યાસ લેવાથી સિદ્ધિ પણ કોઈ મેળવી શકતો નથી.
નોંધ : કેટલાક સાધકો જ્ઞાનની વાતો કરીને ક્રિયાને આચરતા નથી, ત્યાગ કરતા જ નથી એટલે કે વર્તનમાં ગમેતેમ વર્તીએ તોય શું થયું ? એમ માની જ્ઞાનની
