________________
અધ્યાય બીજો
૧ ૨ ૧
છે. ધર્મ તો મહા જ્યોતિ છે. જેમ સૂર્ય એક સ્થળે હોવા છતાં જગતને પ્રકાશ આપી શકે છે, તેમ આવો ધર્મ ભલે એક વ્યકિતમાં હોય પણ તે આખા જગતનું કેન્દ્ર બની શકે છે. એક વ્યકિતનો અખતરો ઘર, સમાજ, દેશ અને છેવટે આખા વિશ્વને લાગુ પડે, એમાં જ ધર્મનું વજ્ઞાનિક રહસ્ય છે.”
"જો હવે તું તારા યુદ્ધના પ્રસંગને જ એ કસોટીરૂપે કસી જો. તું માને છે તેમ આ યુદ્ધ રાજ્યસુખના લોભ ખાતર નથી મંડાયું, અનિવાર્ય હોઈને મંડાયું છે; છતાં એમાં તું જોડાઈને મરીશ, તો તને સ્વર્ગ મળશે અને જીવીને જીતીશ તો રાજ્યસુખ મળશે. તારું કે બીજાનું યુદ્ધમાં મૃત્યુ થાય તેનું પાપ જો તારી આત્મદષ્ટિ બરાબર હશે એટલે કે તને રાજ્યસુખનો મોહ કે મૃત્યુનો ભય નહિ રહે તો તને નહિ લાગે. તારી અત્યારની ભૂમિકા જોતાં મને લાગે છે કે તું યુદ્ધથી છૂટવા ભલે મળે, પણ છૂટી શકીશ નહિ; છતાં તું કાયરતાથી ભાગીશ એમાં નથી તો આત્માનો ઉદ્ધાર કે નથી તો તું ધારે છે તેમ ભીખાદિના દેહની કે કૌરવાદિના દેહની રક્ષા. કારણ કે યુદ્ધ તારા ભાગવાથી અટકવાનું તો નથી જ ! વળી ભીરુ થઈ ભાગવાથી તો છે સ્વધર્મખંડન અને કર્તવ્યભ્રષ્ટતા. જો આ બે આવ્યાં તો આત્માપાતનું મહાપાપ પેસવાનું જ છે અને પછી તો તારી વાસનાત્મક બુદ્ધિ પણ જ્યાં ને ત્યાં નિર્બળતા પોષવા ખાતર કર્તવ્યમાંથી નાઠાબારી ગોતવાની ટેવવાળી થઈ જવાની. શું આ ઓછી આધ્યાત્મિક હાનિ છે ! અને આધ્યાત્મિક પક્ષના આ અલાભ શું વ્યવહાર પક્ષે પણ અલાભકર નથી? છે જ. જે વીર લોકોમાં તું માન્ય છું ત્યાં કિર્તિ ગુમાવી બેસીશ અને ઊલટી તારી અપકીર્તિ થશે, વીરોની વંશપરંપરામાં એ અકીર્તિની ગાથા ગવાશે, કૌરવો જેવા પણ તને ફીટકાર આપી તારી વીરતાના ગુણની પણ નિંદા કરશે. એક તરફ આટલાં બધાં ખરેખર અનિષ્ટો છે, જ્યારે તું માને છે કે યુદ્ધમાં જોડાવાથી કુલઘાતકપણાનું પાપ લાગે. કુલ ભ્રષ્ટ થાય વગેરે વગેરે. પણ તે તારા ગોખેલા શાસ્ત્રોના શબ્દોથી તું ભડકે છે એ ભડક છોડી દે, એ શાસ્ત્રોને જ છોડી દે. લૌકિક શાસ્ત્રોની કક્ષાથી હવે તું પર થવાને લાયક છો. માટે તારા પૂર્વગ્રહો છોડ અને યુદ્ધનો નિશ્ચય કરી ઊઠ” કર્તવ્યાકર્તવ્યનો નિશ્ચય બાહ્ય સંહારથી નહિ પણ એની પાછળ રહેલી ભાવનાથી થવો જોઈએ. એટલા જ માટે કહું છું કે જોજે, હો, સમતાનું લક્ષ્ય આત્માનો દોર – ન ચૂકતો.”
"હવે આવાં કે બીજા પ્રકારનાં કર્મ કરવા છતાં તારી સાધકતામાં બાધા કેમ ન પહોંચે, એ ખાતર અને આત્માના દરમાં તારું ધ્યાન કેમ રહે એ ખાતર, મારા નૂતન યોગની વાત કહું.”