________________
૧૧૪
ગીતાદર્શન
બુદ્ધિથી ઘણા કૃત્રિમ ભાવો પ્રગટ કરતો હોય છે અને સ્વાભાવિક ભાવો દબાવી દેતો હોય છે. ખરી વાત તો એ છે કે ભલે ઉપરથી અશાંતિ થાય, ઇન્દ્રિયો અશાંત થાય, મન પણ અશાંત થાય, પણ જેનો આત્મા અશાંત નથી તેમને વિષયો પીડાકર નથી બની શકતા. એ જ રીતે આત્મા આસકિતથી વેગળો રહે, તો વિષયો એને આસક્ત કરતા નથી. આ વાતને ગીતાકાર એક આદર્શ દાંત આપી સિદ્ધ કરે છે.
आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः यं प्रविशंति यद्वत । तद्वत्कामा यं प्रविशंति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ।। ७० ॥ ભરાતાં છતાં ચોદિશથી સમુદ્ર, નવાં પાણી પેસે વળી, તેમ કામો; ભલે પેસતા ! જે ન માઝા ના મૂકે છે,
ખરી શાંતિ પામે, નહીં કામકામી.* (૭૦) (પ્યારા ભારત !) જેમ ચારે તરફથી સમુદ્ર હંમેશાં ભરાતો હોય છે, તોય (નવા) પાણી પેસવાથી કદી પોતાની અચલ પ્રતિષ્ઠા (અખંડ માઝા) મૂકતો નથી, તેમ જે પુરુષ કામો ભલે પેસતા (એટલે કે છોને ઈદ્રિયો ઉપર એ અસર ઉપજાવે) પરંતુ પોતાની માઝા (આત્મધર્મની મર્યાદા) ચૂક્તો નથી, તે (કામોની વચ્ચે રહ્યા છતાં) શાંતિ પામે છે, પણ કામોને વાંછનારો (એટલે કે આત્માને કામ સાથે જોડી રાખનારો પણ ઈદ્રિયોને વિષયોથી છેટી રાખનારો) શાંતિ પામી શક્તો નથી.
નોંધ : જેમ લોટ ખાવ ને ભસવું એ બેનો મેળ નથી, તેમ કામની ઈચ્છા રાખ્યા કરવી અને શાંતિ મેળવવી એ બે વાતને કદી બનતું નથી. ઘણા સાધકો સત્ય કે અહિંસાની સાધના કરતા હોય છે, પણ સાથે સાથે ભૌતિક-સુખની લાલસા એ સાધના પાછળ રાખતા હોય છે. પરિણામે તેઓ દઢનિષ્ઠા કદી કેળવી
* મૂળ વત્ત મિશ્ર ઉપજાતિ' જેવું છે પણ મેં એને ભુજંગીમાં ગોઠવ્યું છે. આ શ્લોકમાંથી ટીકાકારો બે અર્થો કાઢે છે. પણ મેં જે અર્થ પસંદ કર્યો છે તે નીચેના વિસ્તારથી સમજાશે છતાં સંક્ષેપમાં અહીં કહું છું
"જેમ સમુદ્ર સંપૂર્ણ હોઈને ઘણું પાણી પેસવા છતાં માઝા મૂકતો નથી તેમ જે જ્ઞાની છે તે મુદ્ર કામ ભોગોથી પોતાની માઝા મૂકતો નથી, કારણ કે તે ભોગનો કામી નથી, પણ જરૂરિયાતમાં સારું માથું જે મળે તે ઉદાસીનભાવે વેઠી લે છે. પરંતુ સિંધુને ઠેકાણે નાનું ભાન હોય તો તે માઝા મૂકી દે છે તેમ ૯૫જ્ઞાની ભોગ ખાતર માઝા મૂકી દે છે.
