________________
અધ્યાય બીજો
૧૧૧
तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः । इंद्रियाणींद्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता || ६८ ॥ ભમતી ઈદ્રિયો પૂઠે, જે મનડું ભમ્યા કરે; એ જ એની હરે પ્રજ્ઞા. વાયુ નૌકા યથા જળે. ૬૭ માટે જેણે મહાબાહુ ! ઈદ્રિયો નિગ્રહી ખરે;
સર્વથા ઈઢિયાર્થોથી, તેની પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિત. ૮ (ઇદ્રિયનિગ્રહ વિના એકાગ્રતા ન જામી શકે એટલે યોગીને માટે જેમ સમત્વબુદ્ધિ જરૂરની છે, તેમ ઇદ્રિયનિગ્રહ પણ જરૂરનો છે. કારણ કે સ્વચ્છંદી) ઇદ્રિયોની પાછળ જે મન (અગાઉ ૬૦મા શ્લોકમાં કહ્યું તે પ્રમાણે) ભમ્યા કરે છે, તે જ એવા સાધકની પ્રજ્ઞા (બુદ્ધિ)ને વાયુ જેમ જળમાં ચાલતી નૌકાને આમતેમ ખેંચી જાય છે, તેવી રીતે ખેંચી જાય છે.
માટે જ (તને કહું છું કે હે) મહાબાહુ! (મોટા હાથવાળા બહાદુર નર !) જેણે સર્વ પ્રકારે ઈદ્રિયોને વિષયો તરફથી નિગ્રહી લીધી છે (એટલે કે માત્ર પોતાની ઈચ્છાએ તે વિષયોમાં ભટકી શકતી નથી) તેની પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિત છે.
નોંધ: વેદાંત પરિભાષા પ્રમાણે જોઈએ તો મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર એ ચારે એક અંત:કણના જ કાર્ય પરત્વે યોજાયેલા ચાર પ્રકાર છે. અંતઃકરણનો આત્મા સાથે સીધો સંબંધ હોઈને કેટલેક સ્થળે અંત:કરણને ઠેકાણે આત્મા શબ્દ પણ વપરાય છે. ગીતાજીમાં પણ આપણે આ જ પ્રકારે આ અધ્યાયમાં જોઈ ગયા છીએ.
અગાઉના શ્લોકમાં મનને વશ ન કરવાથી કયું નુકસાન થાય છે, તે વિગતવાર આપ્યું હતું. પણ કેટલાક સાધકો મનને શૂન્ય બનાવી દેવામાં સાધનાની ઈતિ-સમાપ્તિ માની લે છે, તેમને ગીતાકાર ચેતવીને અહીં કહે છે કે આ યોગમાં મનનું મહત્ત્વ બુદ્ધિના જેટલું નથી એ તો તમે જાણો છો. એટલે મન શૂન્ય કરવા માત્રથી ન વળે એ એક વાત. બીજી વાત એ કે સ્થિતપ્રજ્ઞતા જ ઉચ્ચ દશા છે, એ જો કે સાવ સાચી વાત , પણ એવી પ્રજ્ઞા પણ પ્રથમ તો મન અને ઇંદ્રિયોનો નિગ્રહ જ માગે છે, કારણ કે જેમ ભારવાળી નૌકા હોય, છતાં પણ સઢ અને સૂકાની માળા હોય, તો વ હું એને પળવારમાં ફાવે તે દિશામાં ખેંચી જાય છે. તેમ ઊગતા સાધકની સાધનાનાકાને, સ્વછંદે ભમતી ઇન્દ્રિયોની પૂંઠે મન પણ વિષયોમાં ભમે, તો તે જ મન તેની-તેવા સાધકની- બુદ્ધિને પળવારમાં અસ્થિર
