________________
૧૧૦
ગીતાદાન
ફલિત એ થયું કે વિષયો કે ઇન્દ્રિયો પોતે રાગદ્વેષની હેતુભૂત નથી, પણ આત્માનું સદોષપણું જ રાગદ્વેષનું હેતભૂત છે. આ વાત જૈન ઉ. સૂત્રના બત્રીસમાં અધ્યયનમાં સચોટ રીતે કહેવાયેલી છે. અને જો એમ જ છે તો રાગદ્વેષ મોળાં પડે એ જાતનું ચિંતન જ ખરું ધ્યાન છે. એ જ વાણી સત્ય, શુદ્ધ પાણી છે. તેમજ એ જ ક્રિયા, મુદ્રક્રિયા-ધર્મકર્મ-છે. માટે શ્રીમદ્ પોકારે છે તેમ :
"નિર્દોષ સુખ, નિર્દોષ આનંદ લ્યો ગમે ત્યાંથી ભલે, એ દિવ્ય શકિતમાન જેથી જંજીરેથી નીકળે.” नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना । न चाभावयतः शांतिरशांतस्य कुतः सुखम् ।। ६६ ।। અયુકતને નથી બુદ્ધિ, અયુકતને ન ભાવના;
ન અભાવિકને શાન્તિ, સુખ કયાંથી અશાંતને? 9 (અર્જુનને ઉપરની વાત બહુ ગમી ગઈ; પરંતુ શ્રીકૃષ્ણ મહાત્માએ જરા મઠારીને ઠાવકે મોઢે કહેવા માંડયુંઃ
પણ હે વીર શ્રેષ્ઠ! એવી સહજ પ્રસન્નતા માટે પ્રથમ તો યોગયુક્ત જ બનવું જોઈએ, કારણ કે યોગે જે જોડાયો નથી એવા) અયુક્તની બુદ્ધિ સ્થિર થતી નથી; તેમ (દઢ નિષ્ઠારૂપ) ભાવના પણ જાગતી નથી અને એવી ભાવના ન જાગે ત્યાં લગી એવા) અભાવુકને શાંતિ થતી નથી અને અશાંતને સુખ તો કયાંથી જ હોઈ શકે? (સારાંશ કે પ્રસાદ પામવા માટે કે રાગદ્વેષથી વેગળા થવા માટે પણ યોગ, સમત્વ અને કર્મકૌશલ એ બંને પાસાંવાળા યોગમાં જોડાવાની જરૂર છે.)
નોંધ : એકાગ્રતા વિના-એટલે આત્મસ્વરૂપ તરફ લઈ જનારા ગુણોમાં રસ વૃત્તિ જમાવ્યા વિના બુદ્ધિ નિશ્ચળ થાય નહિ, ખરી ભાવના એટલે કે અંતરંગ સ્કુરણો જાગે નહિ. સારાંશ કે એકાગ્રતા વિના બુદ્ધિ અને હૃદયનાં શુદ્ધિ તથા સમન્વય ન થાય. જ્યાં એ દશા ન હોય ત્યાં અશાંતિ સિવાય બીજું શું હોય? જ્યાં આત્મા જ શાંત નથી, ત્યાં વિષયો પાછળ ઈદ્રિયોને ભટકતી મેલીએ, તો સુખ કયાંથી મળે? નિર્દોષ સુખ અને નિર્દોષ આનંદ તો આત્માની પ્રશમદશામાં છે. એવી પ્રશમદશા તો ઉપર કહ્યું તે દશા થાય ત્યારે જ આવે.
इंद्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनु विधीयते । તw ૪ત પ્રજ્ઞા વાયુનવભિવમસિ || ૬૭ ll
