________________
૧૦૮
ગીતાદર્શન
નાશ પામે તો પુરુષ જ નાશ પામ્યો ગણાય. કારણ કે મોક્ષના પુરુષાર્થને માટે તે અયોગ્ય ઠરે છે." આવી દશાને જ જૈનસૂત્રોએ અભવ્યદશા કહી છે અને મોક્ષ માટે અધિકારશૂન્ય ઠરાવી છે.
આ પરથી આપણે એટલું તો સમજી ગયા કે, જેમ ઈદ્રિયોને વિષયો સાથે ગમે તેમ ફરવા દેવી એ મહા જોખમ છે. તેમ મનને પણ વિષયો સાથે ગમે તેમ ફરવા દેવું એ પણ અતિ જોખમ જ છે. પણ ત્યારે, અર્જુનની જેમ આપણનેય પ્રશ્ન થાય છે કે તો પછી કરવું શું? એનો ચોખ્ખો ખુલાસો આપતાં ગીતાકાર કહે છે :
रागद्वेषवियुक्तस्तु विषयानिद्रियश्चरन् । आत्मवश्यैविधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ ६४ ॥ प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते । प्रसन्नचेतसौ ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥६५ ।। રાગ દ્વેષ વિહુણી જો, આત્માને વશ ઈદ્રિયો; તો વિષયો ગ્રહી પામે, સ્વાધીનાત્મા પ્રસન્નતા. ૬૪ પ્રસન્તા થકી એનાં સર્વ દુઃખો ટળી જતાં;
પ્રસન્નચિત્તવાળાની, બુદ્ધિ શીધ્ર થતી સ્થિર. ૬૫ (અર્જુન, સાધક, ગમે તેટલો પુરુષાર્થી હોય, વળી સાવધાન પણ હોય, તોય કાયમ વિષયોથી ઈદ્રિયોને છૂટી રાખી શકતો જ નથી. દા.ત. કોઈ ભૂખ્યો રહેશે, આંખ બંધ રાખશે, એક ઠેકાણે આસન જમાવી બેસી રહેશે; પણ તે ક્યાં લગી? આખરે તો કોઈ ને કોઈ પ્રકારે ઇન્દ્રિયોને ઇન્દ્રિયોના વિષયો આપવા જ પડશે. તું કદાચ કહીશ કે એમ ને એમ જિંદગી ખતમ કરી દે તો? પણ ભાઈ ! આવા હઠીલા સાધકનું મન ચંચળ હોઈને એની જિંદગી પ્રસન્નતાથી આત્મભાનપૂર્વક છૂટતી જ નથી, કાં તો એ અતિ તપથી ગાંડો બની જાય છે અને કાં તો ખેદ અને આવેશથી ભરપૂર રહે છે. એટલે જ હવે હું તને, એવી દશા તારી કદી ન થાય તે માટે, "સ્થિતપ્રજ્ઞ થવાનો ટૂંકો અને સરળ રસ્તો બતાવું છું. જો કે આ રસ્તે ભક્ત જલદી જઈ શકે છે, પણ ભકિતમાર્ગ, જ્ઞાનમાર્ગ, કે કર્મમાર્ગ એ પણ આખરે તો સાધનો જ છે. જે ટાણે જેમને જે વધુ સહાયક થાય તે ટાણે તે તેમનું અવલંબન થઈ શકે છે. તારે માટે આ કર્મયોગ સહાયક છે, અને એ કર્મયોગ સાથે જ્ઞાનયોગ અને ભકિતયોગનો સહયોગ પણ જરૂરી છે. પરંતુ ખરી વાત તો આટલી જ છે કે ઇન્દ્રિયોને
