________________
૧૦૪
|| ૬૦ ||
यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः इंदियाणि प्रमाथीनि हरंति प्रसभं मनः तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः । वशे हि यस्येंद्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ ६१ ॥ કૌતેય ! જાગતા એવા, યત્નશીલ પુરુષનું; વિષયોમાં હરે ચિત્ત, પરાણે મસ્ત ઈદ્રિયો ૬૦ તે સૌને કાબૂમાં રાખી, યુકત લીન રહે હુંમાં; ઈંદ્રિયો વશમાં જેની, તેની પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિત. ૬૧
ગીતાદર્શન
હે કુંતીના પુત્ર ! (મેં તને ઉપર જે વાત કહી, તે પરથી તું એમ ન સમજી લેતો કે માત્ર મનોગત કામનોઓને કાઢી નાખવાનો પુરુષાર્થ કરવો એટલે પત્યું, કારણ કે જો મન અને આત્મા બન્નેની સંમતિ નહિ હોય તો વિષયો સાથે ઈંદ્રિયોનો સંગ થાય એમાં શો દોષ છે ? પાર્થ !) સાધક ગમે તેટલો વિદ્વાન અને યત્નશીલ હોય છતાં તેવા પુરુષના મનને પણ મસ્તાની ઈંદ્રિયો પરાણે (વિષયો તરફ) ખેંચી જાય છે. (માટે જ) બધી ઈદ્રિયોને કાબૂમાં રાખી મારામાં (એટલે કે આત્મસ્વરૂપમાં) પરાયણ અને (સમતાયોગથી) યુક્ત રહેવું જોઈએ. કારણ કે (એમ કરવાથી આખરે ઈદ્રિયો પર એવો કાબૂ આવી જાય છે કે તે સહેજે વશવર્તી બની રહે છે. એટલે) ઈંદ્રિયો જેના તાબામાં આવી હોય, તેની (પણ) પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિત કહેવાય. (એ લક્ષણ પણ તારે ભૂલવું નહિ).
નોંધ : પુરુષાર્થ અને જ્ઞાન બન્ને હોવા છતાં ઈંદ્રિયસંયમ પણ અવશ્ય જોઈએ. આ વાત બહુ થોડા સાધકો જાણે છે, તેથી આટલે ચડયા પછી પણ તેઓ પડી જાય છે. ગીતાકારની ચેતવણી બિલકુલ ખરી અને વેળાસરની છે. સાધકને મન વશ કરવું છે, તેને ઈદ્રિયોને વશ કર્યા વિના છૂટકો જ નથી. કારણ કે જૈન દષ્ટિએ મન એ પણ પૌદ્નગલિક (જડ) છે, ને ઈંદ્રિયો પણ પૌદ્ગલિક છે. એટલે એ સમજાતીયતાને લીધે ઈંદ્રિયો સાથે મનને ખેંચાતાં વાર લાગતી નથી. અહી ઈંદ્રિયોને 'મસ્તાની' વિશેષણ ગીતાકારે હેતુપૂર્વક લગાડયું છે જ્યાં લગી આસકિત છે, ત્યાં લગી જેમ મન મસ્તાની છે તેમ ઈદ્રિયો પણ મસ્તાની છે, અને એમના એ મસ્તાની પણા નીચે આત્મા દબાયેલો રહ્યા કરે છે. જેમ લોભી શેઠના કમાઉ વાણોતરો મીજાજી અને મસ્તાની બની, ખોટી રીતે વર્તતા હોવા છતાં, લોભી શેઠ એમને વા૨વા માટે હિંમતપૂર્વક કશાં પગલાં લઈ શકતો નથી તેમ
