________________
અધ્યાય બીજો
બતાવી દે છે. તેઓ કહે છે કે એવા પુરુષને દુઃખસુખના પ્રસંગ ભલે આવે, પણ એનું મન એવું ટેવાઈ ગયું હશે કે જેને લીધે તે સ્થિર રહી શકે. માટે જ) દુઃખમાં જેનું મન ઉગી ન થાય, સુખે જેને સ્પૃહા ન થાય, તેમજ રાગ, ભય અને ક્રોધથી જે દૂર રહે તે સ્થિરબુદ્ધિ મુનિ ગણાય છે.
નોંધ : જલધિમાં જેમ વાયુવેગથી તરંગ ઊઠે છે તેમ જ્યાં લગી આસક્તિનો વેગ છે, ત્યાં લગી મનમાં ઈચ્છાના તરંગો તો ઊઠવાના જ; એટલે ગીતાકાર કહે છે કે એની ફિકર નહિ, પણ એવી મનોગત કામના જાગી કે તરત જ સાધક એને તજી દે.
દા.ત. "કોઈ પદાર્થ જોઈને એમ થયું કે, મારી પાસે આ પદાર્થ હોય તો કેવું સારું ?" આ ઈચ્છામાત્રથી મન તો દૂષિત થયું જ, પણ અહીં લગી (તરત) એ દૂષિતતા ટાળવાનો ઉપાય છે. જોકે અંજ્ઞાનીને એવી કામના જાગે કે તરત જ તે મતું મારી દે છે. એટલે એવી કામનાને ટેકો મળ્યા પછી તે મન, બુદ્ધિ, પ્રાણ, ચિત્ત, ઈદ્રિયો વગેરેને બહેકાવી મૂકે છે, અને અદ્યોગતિ નોતરે છે. પરંતુ સ્થિતપ્રજ્ઞ પુરુષ એવી વેળાએ પોતાનો ટેકો નથી આપતો, પણ ઊલટો મન પર કામના આવી કે સપાટાભેર હાંકી કાઢે છે. જેમ કુશળ ચોકીદાર સાવધાન રહી કોઈ પણ અનિષ્ટ તત્ત્વને આવતાં રોકે છે. આ વાતના સમર્થનમાં જ્ઞાનીજન કહે છે:
મન ગયા તો જાને રે, પર મત જાય શરીર;
બિગર છોડી કામઠી, ક્યોં લગેગો તીર. સારાંશ કે, મન વશ ન રહે તોય બચવાનો માર્ગ છે; પણ જ્યારે મનની પરવશતાની સાથે જ ઈદ્રિયો પણ ઉપર કહ્યું તેમ, બહેકી ઊઠે છે ત્યારે બાજી સરી જતાં વાર લાગતી નથી. અનેક જન્મોની દઢતાની મેળવેલી મૂડી પળવારમાં માણસ ગુમાવી બેસે છે.
પણ કેટલાક સાધકો એવા પણ હોય છે કે જે કાયાથી તો વ્રત પાળે છે પણ મનોગત કામનાને પોષ્યા કરે છે. એટલે કે 'ઠીક છેથવા દો, બરાબર છે એમ મૂગા ઈશારાથી વિકારી વિકલ્પોને ટેકો આપે છે. તેમાંનો એક ભાગ પોતાના અભિમાનથી આમ કરતો હોય છે. જેઓ અભિમાની છે તેઓ તો એક દિવસ માનસિક દૂષણને પોષતા હોવાથી કાયાથી પણ દૂષિત થવાના જ છે. પણ તેઓ પૈકી બીજો વર્ગ એવો પણ હોય છે કે જે એમ પ્રમાણિક માને છે કે મનોગત
